Ο τίτ­λος του βι­βλίου πα­ρα­πέ­μπει συ­νειρ­μι­κά σε μια κα­τη­γο­ρία παι­χνι­διών ι­διαί­τε­ρα δια­δε­δο­μέ­νων σή­με­ρα. Εί­ναι τα α­πο­κα­λού­με­να βί­ντεο γκέι­μς, ό­που, ως γνω­στόν, τα “παι­χνί­δια πο­λέ­μου” α­πο­τε­λούν τη δη­μο­φι­λέ­στε­ρη υ­πο­κα­τη­γο­ρία τους, κα­θώς προ­σφέ­ρο­νται και για εκ­παι­δευ­τι­κούς σκο­πούς προς ε­ξοι­κείω­ση, των ε­φή­βων και ό­χι μό­νο, με τις συν­θή­κες πραγ­μα­τι­κού πο­λέ­μου. Ως προς το κα­τά πό­σο εί­ναι ε­πι­βλα­βή τα η­λεκ­τρο­νι­κά  παι­χνί­δια, οι α­πό­ψεις των κοι­νω­νιο­λό­γων διί­στα­νται. Άλλοι δια­τεί­νο­νται ό­τι δη­μιουρ­γούν προ­βλή­μα­τα συ­μπε­ρι­φο­ράς και άλ­λοι, ό­τι, ε­νι­σχύο­ντας την αυ­το­πε­ποί­θη­ση, ε­παυ­ξά­νουν τις κοι­νω­νι­κές δε­ξιό­τη­τες, ό­πως η ι­κα­νό­τη­τα να συ­νά­πτουν φι­λίες. Καί­τοι κοι­νω­νιο­λό­γος η Μα­ρία Ηλιού, δεν σχο­λιά­ζει τις βλα­βε­ρές ή μη συ­νέ­πειες α­πό τα εν λό­γω παι­χνί­δια, για­τί, προ­φα­νώς, ε­κεί­νη σε άλ­λα παι­χνί­δια α­να­φέ­ρε­ται. Τα “παι­χνί­δια πο­λέ­μου” προέ­κυ­ψαν σαν έ­νας πια­σά­ρι­κος τίτ­λος, για να χρη­σι­μο­ποιή­σου­με έ­ναν δη­μο­σιο­γρα­φί­ζο­ντα α­με­ρι­κα­νι­σμό. 

Πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, παι­χνί­δια εν και­ρώ πο­λέ­μου πε­ρι­γρά­φει  στο βι­βλίο της. Απο­τε­λεί σχε­δόν κα­νό­να, ό­ταν οι συγ­γρα­φείς α­να­φέ­ρο­νται στα παι­δι­κά τους χρό­νια, να α­φιε­ρώ­νουν σε­λί­δες και στα παι­χνί­δια. Ορι­σμέ­νοι, που συ­νέ­πε­σε να με­γα­λώ­σουν σε τα­ραγ­μέ­νη ε­πο­χή, ό­πως η δε­κα­ε­τία του ’40, δια­σκε­δά­ζουν την ε­πί­φο­βη α­τμό­σφαι­ρα με τη χα­ρού­με­νη διά­θε­ση, που αυ­τά δη­μιουρ­γούν. Με­ρι­κά α­πό τα κα­λύ­τε­ρα διη­γή­μα­τα της με­τα­πο­λε­μι­κής πε­ζο­γρα­φίας έ­χουν θέ­μα τα παι­χνί­δια σε αλ­λο­τι­νές γει­το­νιές και α­λά­νες. Πα­ρά­δειγ­μα, η πα­λαιό­τε­ρη συλ­λο­γή πε­ζών, «Παι­χνί­δια στον πα­ρά­δει­σο», του Μάρ­κου Μέ­σκου, ή και το πρό­σφα­το α­φή­γη­μα ε­νός άλ­λου, νεό­τε­ρου, Εδεσ­σαίου, του Σά­κη Τότ­λη, «Το ά­γρα­φο χαρ­τί». Συ­νή­θως, πρό­κει­ται για συγ­γρα­φείς, που κα­τα­τάσ­σο­νται στη δεύ­τε­ρη με­τα­πο­λε­μι­κή γε­νιά, κά­πο­τε και πρώι­μες πε­ρι­πτώ­σεις της γε­νιάς του ’70. Αφο­ρούν, κυ­ρίως, παι­χνί­δια στο ύ­παι­θρο και για να α­κρι­βο­λο­γού­με, παι­χνί­δια μό­νο των παι­διών, με τη ση­μα­σία, που εί­χε η λέ­ξη παι­δί ε­κεί­να τα χρό­νια. Τό­τε, που κά­ποιος ό­ρι­ζε ό­τι εί­χε τό­σα παι­διά και τό­σα κο­ρί­τσια, ό­πως θα έ­λε­γε τό­σα πρό­βα­τα τό­σα γί­δια. Σε δυο πρό­σφα­τες πε­ρι­πτώ­σεις, που γυ­ναί­κες συγ­γρα­φείς α­να­τρέ­χουν στο πα­ρελ­θόν, η Τζί­να Πο­λί­τη και η Ρέα Γα­λα­νά­κη, θυ­μού­νται μό­νο τα παι­χνί­δια με κού­κλες και κου­κλί­στι­κα σερ­βί­τσια.

Εδώ, δια­φο­ρο­ποιεί­ται η Ηλιού. Πε­ρι­γρά­φει παι­χνί­δια ε­σω­τε­ρι­κού χώ­ρου, ό­πως το “δα­χτυ­λί­δι” και το “μπι­ζ”. Στο “κα­τα­φύ­γιο”, την ώ­ρα του νυ­κτε­ρι­νού συ­να­γερ­μού, τα έ­παι­ζαν α­να­γκα­στι­κά α­γό­ρια και κο­ρί­τσια μα­ζί. Το ί­διο και το “κρυ­φτό στα σκο­τει­νά” ή και τα ε­πι­τρα­πέ­ζια, τις βρα­δι­νές ώ­ρες που οι γει­το­νιές δεν προ­σφέ­ρο­νταν για να παί­ξουν το “στρα­τό”. Όταν, πά­ντως, έ­παι­ζε με τον με­γα­λύ­τε­ρο ε­ξά­δελ­φό της, οι ρό­λοι στο εν λό­γω παι­χνί­δι ή­ταν δε­δο­μέ­νοι, α­ξιω­μα­τι­κός ε­κεί­νος και στρα­τιώ­της, ο­νό­μα­τι Μά­ριος, ε­κεί­νη. Εκτός α­πό το πρώ­το κε­φά­λαιο, που εί­ναι α­φιε­ρω­μέ­νο στα “παι­χνί­δια πο­λέ­μου”, στο βι­βλίο πα­ρα­τάσ­σο­νται έ­ντε­κα α­κό­μη κεί­με­να. Στον υ­πό­τιτ­λο, α­πο­κα­λού­νται “α­φη­γή­σεις”. Η συγ­γρα­φέ­ας, ω­στό­σο, ει­σα­γω­γι­κά, σπεύ­δει να τα χα­ρα­κτη­ρί­σει “α­προσ­διό­ρι­στης ταυ­τό­τη­τας κεί­με­να”. Αυ­τό α­πο­τε­λεί μια πρώ­τη νύ­ξη για την α­να­μέ­τρη­ση της α­φη­γή­τριας με το ε­πι­στη­μο­νι­κό alter ego της παι­δα­γω­γού και κοι­νω­νιο­λό­γου, που δια­κρί­νε­ται α­πό την πρώ­τη μέ­χρι την τε­λευ­ταία σε­λί­δα. Εί­ναι προ­φα­νές, ό­τι η συγ­γρα­φέ­ας θα χρεια­στεί έ­να δεύ­τε­ρο πε­ζο­γρα­φι­κό βι­βλίο για να α­παλ­λα­γεί ο­ρι­στι­κά α­πό τον σφι­χτό κορ­σέ του ε­πι­στη­μο­νι­κού ορ­θο­λο­γι­σμού, ο ο­ποίος, κα­τά τη γνώ­μη μας, α­πο­βαί­νει ζη­μιο­γό­νος.  

Εμείς θα τα κα­τα­τάσ­σα­με στις εν­δια­φέ­ρου­σες βιω­μα­τι­κές α­φη­γή­σεις, κα­θώς σκια­γρα­φούν πα­ρελ­θο­ντι­κά το­πία με πλα­γίως ει­ρω­νι­κή ο­πτι­κή. Όταν, βε­βαίως, αυ­τές δεν ναρ­κο­θε­τού­νται α­πό τα δι­δα­κτι­κά φάλ­τσα της παι­δα­γω­γού και τις α­νη­συ­χίες της κοι­νω­νιο­λό­γου μην και δια­τα­ραχ­θούν οι νόρ­μες του πο­λι­τι­κά ορ­θού. Αυ­τό συμ­βαί­νει, κυ­ρίως, στο προ­λο­γι­κό ση­μείω­μα και το ε­πί­με­τρο, που προ­δια­θέ­τουν αρ­νη­τι­κά, δε­δο­μέ­νου ό­τι, σε μια συλ­λο­γή πε­ζών, ο α­να­γνώ­στης ξε­κι­νά συ­χνά α­πό ε­κεί για να σχη­μα­τί­σει μια πρώ­τη ει­κό­να. 

Απο­ρίες της μορ­φής, “για­τί να εν­δια­φερ­θούν α­να­γνώ­στες για τη δι­κή μου ζωή”, ή και α­πο­φάν­σεις του τύ­που, “δεν έ­χω κα­θό­λου μυ­θο­πλα­στι­κές ι­κα­νό­τη­τες”, που δια­τυ­πώ­νο­νται ει­σα­γω­γι­κά, πέ­ραν της α­στο­χίας τους, προ­δί­δουν α­να­σφά­λεια. Όσο για την α­νη­συ­χία που εκ­φρά­ζε­ται πε­ρί “κα­τα­σκευα­σμέ­νης α­νά­μνη­σης”, αυ­τή μπο­ρεί και να έ­μει­νε κα­τά­λοι­πο α­πό το μα­κρό­χρο­νο συγ­χρω­τι­σμό με έ­ναν ι­στο­ρι­κό, που α­φιέ­ρω­σε πο­λύ χρό­νο για να α­να­θεω­ρή­σει τις μνη­μο­νι­κές κα­τα­σκευές. Τέ­λος, ο α­πο­λο­γη­τι­κός χα­ρα­κτή­ρας του ε­πί­με­τρου, το ο­ποίο ε­πι­κε­ντρώ­νε­ται στο πα­λαιό­τε­ρο παι­δα­γω­γι­κό σύ­στη­μα που εί­χε ως α­κρο­γω­νιαίο λί­θο το “ξύ­λο” και τους γο­νείς που το υιο­θε­τού­σαν, μό­νο ψυ­χα­να­λυ­τι­κά, ως κεί­με­νο ε­νο­χι­κής κό­ρης, μπο­ρεί να ερ­μη­νευ­θεί.

Στην κα­τά­τα­ξη του υ­λι­κού, φαί­νε­ται πως υ­πε­ρί­σχυ­σε η α­ντί­λη­ψη της ε­πι­στή­μο­νος. Αντί της χρο­νο­λο­γι­κής σει­ράς, που θα έ­στρω­νε μια αυ­το­βιο­γρα­φι­κή α­φή­γη­ση, προ­κρί­θη­κε η θε­μα­τι­κή πα­ρου­σία­ση. Ωστό­σο, η α­να­σύν­θε­ση των τριών τεσ­σά­ρων ε­κτε­νέ­στε­ρων κε­φα­λαίων μα­ζί με το ά­πλω­μα και τη συσ­σω­μά­τω­ση των υ­πο­λοί­πων θα έ­δι­νε έ­να πρώ­το τό­μο αυ­τής της υ­πο­θε­τι­κής αυ­το­βιο­γρά­φη­σης. Αν κρα­τού­σα­με ως κέ­ντρο βά­ρος της μαρ­τυ­ρίας τους τό­πους, θα ή­ταν ο τό­μος Βέ­ροια-Πύρ­γος Ηλείας-Αθή­να, ό­που θα έ­με­νε και υ­πό­λοι­πο για έ­ναν δεύ­τε­ρο, Αθή­να-Πα­ρί­σι. 

Όπως και να έ­χει, αυ­τή η πρώ­τη α­πό­πει­ρα αυ­το­βιο­γρά­φη­σης εν­σω­μα­τώ­νει ποι­κί­λες, δια­φο­ρε­τι­κού τύ­που, μαρ­τυ­ρίες. Από την πα­ρα­στα­τι­κή πε­ρι­γρα­φή για το πώς με­γά­λω­νε άλ­λο­τε έ­να κο­ρί­τσι και το πό­σο δε­σμευ­τι­κό στε­κό­ταν το φύ­λο ό­σο α­φο­ρού­σε τη συμ­με­το­χή στις κοι­νω­νι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες, μέ­χρι μαρ­τυ­ρίες γύ­ρω α­πό τους τό­πους και την ε­πο­χή. Κι αυ­τό, χά­ρις στις δια­σταυ­ρώ­σεις οι­κο­γε­νειών δια­φο­ρε­τι­κής προέ­λευ­σης, αλ­λά και τις συ­γκυ­ρίες, α­πό τις ο­ποίες κρα­τά­νε οι α­να­μνή­σεις της α­φη­γή­τριας. 

Ας δώ­σου­με συ­νο­πτι­κά τα τέσ­σε­ρα γε­νε­α­λο­γι­κά δέ­ντρα, κα­θώς, λό­γω της θε­μα­τι­κής πα­ρά­τα­ξης, δεν προ­βάλ­λουν ευ­κρι­νώς. Πρό­κει­ται για τη ζωή της Μα­ρίας Ηλιού, το γέ­νος Γεωρ­γίου Πα­πα­γιάν­νη, “ε­πι­κτη­νία­τρου με βαθ­μό ταγ­μα­τάρ­χη και νο­μο­κτη­νία­τρου”, και της Πι­πί­νας Ζα­ντέ. Γιος ο πα­τέ­ρας του Θα­νά­ση Πα­πα­γιάν­νη, γνω­στού υ­φα­σμα­τέ­μπο­ρου στον Πύρ­γο Ηλείας, και της Αθη­ναίας, α­πο­φοί­του του Αρσα­κείου, Μα­ρί­κας Φω­κά. Κό­ρη η μη­τέ­ρα του Αντώ­νη, γιου του Τι­μο­λέ­ο­ντα Ζα­ντέ, με τον Πύρ­γο στο Βαλ­τε­σι­νί­κο και της Μα­ρίας Ανα­γνω­στο­πού­λου α­πό τη γνω­στή πυρ­γιώ­τι­κη οι­κο­γέ­νεια. Συ­νο­λι­κά, τρεις οι πυρ­γιώ­τι­κες οι­κο­γέ­νειες, που, ό­πως οι πε­ρισ­σό­τε­ρες εύ­πο­ρες ε­κεί­νης της ε­πο­χής, μοί­ρα­ζαν το χρό­νο α­νά­με­σα στο σπί­τι της πό­λης, στην πε­ριο­χή του Επαρ­χείου για τους πρού­χο­ντες, και το χτή­μα τους. Τα “μυ­θι­κά χτή­μα­τα” στον κά­μπο, γραμ­μέ­να με κε­φα­λαίο χι. 

Οι μαρ­τυ­ρίες δί­νουν στα γε­γο­νό­τα ι­διαί­τε­ρη υ­πό­στα­ση, δια­φο­ρε­τι­κή α­πό ε­κεί­νη της ι­στο­ρι­κής τους κα­τα­γρα­φής. Ενώ οι δια­σταυ­ρώ­σεις μαρ­τυ­ριών ε­ντεί­νουν την αί­σθη­ση ό­τι ο πα­ρελ­θο­ντι­κός κό­σμος νε­κρα­να­σταί­νε­ται. Μι­κρή ση­μα­σία έ­χει, αν πρό­κει­ται για α­προ­σχη­μά­τι­στες μαρ­τυ­ρίες ή συ­γκε­κα­λυμ­μέ­νες σε διη­γη­μα­τι­κή μορ­φή. Πε­ρι­συλ­λέ­γου­με, εν­δει­κτι­κά, με­ρι­κά πα­ρα­δείγ­μα­τα α­πό τις “α­φη­γή­σεις” της Ηλιού, σε πα­ράλ­λη­λη α­νά­γνω­ση με κά­ποια άλ­λα α­πό προ­γε­νέ­στε­ρα βι­βλία. Εί­ναι α­πό την Κα­το­χή, στον Πύρ­γο Ηλείας. Δυο παι­διά δια­βά­ζουν ι­στο­ρίες του Αλφόν­σου Ντω­ντέ: Η ο­χτά­χρο­νη Μα­ρία Πα­πα­γιάν­νη, σε έ­να δω­μά­τιο, που “εί­χε το α­νε­κτί­μη­το προ­σόν ε­νός βα­θειού περ­βα­ζιού στο πα­ρα­θύ­ρι...ό­που μπο­ρού­σες να σκαρ­φα­λώ­νεις με το βι­βλίο σου...” Και ο έ­φη­βος α­φη­γη­τής στο διή­γη­μα «Η δε­κα­ο­χτού­ρα» του Η. Χ. Πα­πα­δη­μη­τρα­κό­που­λου, “δί­πλα στο πα­ρά­θυ­ρο, που τύ­λι­ξε τα πό­δια του με μια μάλ­λι­νη κου­βέρ­τα και πή­ρε το μι­κρό, χο­ντρό βι­βλίο...” Ήταν ο «Ταρ­τα­ρί­νος ο εκ Τα­ρα­σκό­νης», το γνω­στό­τε­ρο του Ντω­ντέ, γραμ­μέ­νο το 1872 και με­τα­φρα­σμέ­νο 22 χρό­νια αρ­γό­τε­ρα α­πό τον Πα­πα­δια­μά­ντη. Η Μα­ρία δεν στά­θη­κε τό­σο τυ­χε­ρή, της έ­τυ­χε «Το Μι­κρού­λι­κο», γραμ­μέ­νο τέσ­σε­ρα χρό­νια νω­ρί­τε­ρα, που χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται ως μια πρω­τό­λεια αυ­το­βιο­γρά­φη­ση του συγ­γρα­φέα. Το πι­θα­νό­τε­ρο, ή­ταν η δια­σκευή του Νί­κου Κα­ζα­ντζά­κη. Θυ­μά­ται ό­τι δεν την εν­θου­σία­σε. 

Εκεί­νη “νο­σταλ­γού­σε” για χρό­νια το «Πε­τά­ει, πε­τά­ει ο άν­θρω­πος», που εί­χε δια­βά­σει λί­γο νω­ρί­τε­ρα στο αρ­χο­ντι­κό του Πο­λυ­ζωί­δη, πι­θα­νώς κουρ­νια­σμέ­νη στο περ­βά­ζι ε­νός άλ­λου με­γά­λου πα­ρα­θυ­ριού, στη Βέ­ροια, ό­που υ­πη­ρε­τού­σε ο πα­τέ­ρας της πριν με­τα­κι­νη­θεί προς το Αλβα­νι­κό Μέ­τω­πο. Μέ­σα στην α­να­στά­τω­ση της ε­σπευ­σμέ­νης α­να­χώ­ρη­σης της υ­πό­λοι­πης οι­κο­γέ­νειας για την Αθή­να, το βι­βλίο πα­ρά­πε­σε. Χρό­νια με­τά το α­να­ζη­τού­σε στα πα­λαιο­πω­λεία και ταυ­τό­χρο­να, έ­ψα­χνε για το ό­νο­μα του συγ­γρα­φέα, που δεν το εί­χε συ­γκρα­τή­σει. Κά­πο­τε, ε­ντο­πί­στη­κε ο συγ­γρα­φέ­ας. Πρό­κει­ται για τον Πέ­τρο Πι­κρό. Αργό­τε­ρα, α­να­κά­λυ­ψε το βι­βλίο και το ξα­να­διά­βα­σε. “Ξαφ­νιά­στη­κα”, γρά­φει, “για το πώς έ­να τέ­τοιο βι­βλίο μπο­ρού­σε να δώ­σει τό­ση ευ­χα­ρί­στη­ση σε έ­να παι­δί ε­κεί­νης της η­λι­κίας.” Να θυ­μί­σου­με ό­τι ο Πι­κρός το εί­χε α­φιε­ρώ­σει στην α­νι­ψιά του, μα­θή­τρια του δη­μο­τι­κού το 1931, που εκ­δό­θη­κε το βι­βλίο, με τον υ­πό­τιτ­λο, «Μυ­θι­στό­ρη­μα για γνω­στι­κά παι­διά». Φαί­νε­ται πως έ­να τέ­τοιο κο­ρί­τσι ή­ταν και η Μα­ρία. Πα­ρου­σιά­ζει, ό­μως, εν­δια­φέ­ρον η ε­πι­λε­κτι­κή μνή­μη του παι­διού ή, σε αυ­τήν την πε­ρί­πτω­ση, του κο­ρι­τσιού. Συ­γκρά­τη­σε το α­με­ρι­κα­νό­που­λο, τον Τζων, και ό­χι τον έ­φη­βο, Έλλη­να με­τα­νά­στη στην Αμε­ρι­κή, Δή­μα. Όπως και να έ­χει, εί­ναι έ­να α­πό ε­κεί­να τα βι­βλία του Πι­κρού που δεν γνώ­ρι­σαν δεύ­τε­ρη έκ­δο­ση. Εί­χα­με ελ­πί­σει με την α­να­κοί­νω­ση Απά­ντων Πι­κρού α­πό τις εκ­δό­σεις Άγρα, αλ­λά, ό­πως ό­λα τα φι­λό­δο­ξα σχέ­δια, έ­τσι και τα Άπα­ντα Πι­κρού στα­μά­τη­σαν  στους πρώ­τους τό­μους.

Η δια­σταύ­ρω­ση, ό­μως, των μαρ­τυ­ριών Ηλιού - Πα­πα­δη­μη­τρα­κό­που­λου α­φο­ρά κυ­ρίως τα “μυ­θι­κά χτή­μα­τα” στον Πύρ­γο Ηλείας. Μο­να­δι­κό και κυ­ρίαρ­χο το πα­τρι­κό χτή­μα στις πα­ρυ­φές της πό­λης στα διη­γή­μα­τα του δεύ­τε­ρου, ε­νώ, στο βι­βλίο της Ηλιού, α­να­φέ­ρο­νται και συγ­γε­νι­κά χτή­μα­τα. Έτσι, πά­ντως, κα­θώς μνη­μο­νεύο­νται στις α­φη­γή­σεις της, πολ­λα­πλώς και ε­πί τρο­χά­δην, α­πο­μέ­νουν σαν το α­δρό πε­ρί­γραμ­μα μιας α­φή­γη­σης, που δεν γρά­φτη­κε α­κό­μη. Συ­γκρα­τού­με α­πό τις πυρ­γιώ­τι­κες α­να­μνή­σεις της την α­να­φο­ρά στην Ελε­ο­νώ­ρα, “τη χο­ντρή της γει­το­νιάς” της. Εί­ναι η δα­σκά­λα του ι­διαί­τε­ρου των γαλ­λι­κών στο ο­μό­τιτ­λο διή­γη­μα του Πα­πα­δη­μη­τρα­κό­που­λου. Την “α­πα­θα­νά­τι­σε συ­ναρ­πα­στι­κά”, σχο­λιά­ζει η Ηλιού. Μάλ­λον την α­νά­κλη­ση των παι­δι­κών του φα­ντα­σιώ­σεων “α­πα­θα­νά­τι­σε” σα­ρά­ντα χρό­νια αρ­γό­τε­ρα ο συγ­γρα­φέ­ας, τωό­ντι, συ­ναρ­πα­στι­κά.    

Αντι­στρέ­φου­με τον τίτ­λο του έ­βδο­μου κε­φα­λαίου, «Ιτα­λοί και Γερ­μα­νοί». Γερ­μα­νοί και Ιτα­λοί και πά­λι Γερ­μα­νοί. Οι μαρ­τυ­ρίες αλ­λη­λο­συ­μπλη­ρώ­νο­νται, ε­νώ συ­χνά συμ­βαί­νει στα ε­πί μέ­ρους να α­ντι­φά­σκουν. Πα­ρα­μέ­νο­ντας στον Πύρ­γο Ηλείας, έ­να πα­ρά­δειγ­μα α­πό τις η­μέ­ρες πο­λέ­μου εί­ναι εν­δει­κτι­κό. Η Μα­ρία θυ­μά­ται: “Ήχη­σε η σει­ρή­να του συ­να­γερ­μού και συγ­χρό­νως κα­τέ­φθα­σαν τα γερ­μα­νι­κά Στού­κας... Από τις έ­ξι, νο­μί­ζω, βόμ­βες που έ­πε­σαν στον Πύρ­γο, κα­μιά δεν έ­κα­νε ου­σια­στι­κή ζη­μιά, ού­τε υ­πήρ­ξαν θύ­μα­τα. «Έβα­λε το χέ­ρι του ο Άγιος Χα­ρά­λα­μπος και α­στό­χη­σαν οι Γερ­μα­να­ρά­δες», ή­ταν η ά­πο­ψη που κυ­κλο­φό­ρη­σε στη γει­το­νιά... Λί­γες μέ­ρες με­τά, βρι­σκό­μουν στο κα­τά­στη­μα των κο­ρι­τσιών, στην κε­ντρι­κή ε­μπο­ρι­κή ο­δό της πό­λης, την ο­δό Ερμού. Τα κο­ρί­τσια ή­ταν οι τέσ­σε­ρες α­δερ­φές Σταυ­ρο­πού­λου...κρα­τού­σαν το ε­μπο­ρι­κό κα­τά­στη­μα κα­πέ­λων... Από την πόρ­τα του κα­πε­λά­δι­κου... ά­κου­σα και εί­δα να προ­χω­ρούν στην πό­λη τα πρώ­τα γερ­μα­νι­κά στρα­τεύ­μα­τα κα­το­χής. Εμπρός έ­νας μο­το­συ­κλε­τι­στής  και α­κο­λου­θού­σαν διά­φο­ρα τρο­χο­φό­ρα και στρα­τός...”

Την Κυ­ρια­κή, 27 Απρι­λίου 1941, α­φού την προ­η­γού­με­νη εί­χαν κα­τα­λη­φθεί Πά­τρα και Αί­γιο, “δυο ι­τα­λι­κά α­ε­ρο­πλά­να έ­ρι­ξαν πέ­ντε έ­ξι βόμ­βες στον Πύρ­γο”, ο συ­νο­μή­λι­κός της Γιώρ­γος Σκου­λα­ρί­κος πε­ρι­γρά­φει α­να­λυ­τι­κά τις δια­δρο­μές τους: “Η μια έ­πε­σε σε μια χα­μο­κέ­λα στο α­διέ­ξο­δο στε­νό πί­σω α­πό την ο­δό Αχό­λου και σκό­τω­σε έ­να γαϊδα­ρο. Η δεύ­τε­ρη στην πλα­τεία Αυ­γε­ρι­νού. Η τρί­τη α­νά­με­σα στου Ξυ­στρή και στου Πι­τσι­νού χω­ρίς να ε­κρα­γεί. Οι υ­πό­λοι­πες πέ­σα­νε μα­ζε­μέ­νες στα Μπε­ρε­τσαίι­κα, στου Συ­ντέ­του το Λιο­στά­σι.” Στις 5 Μαΐου 1941, ε­γκα­τα­στά­θη­κε στην πό­λη σώ­μα 700 Ιτα­λών στρα­τιω­τών. 

Για το Τάγ­μα Ασφα­λείας, που ε­γκα­τα­στά­θη­κε στις 20 Μαΐου 1943, με ε­πι­κε­φα­λής τον ταγ­μα­τάρ­χη Γεώρ­γιο Κοκ­κώ­νη, κα­θώς και για την α­να­χώ­ρη­ση των Γερ­μα­νών και ό­σα α­κο­λού­θη­σαν, στο βι­βλίο της Ηλιού, οι μαρ­τυ­ρίες δί­νο­νται έμ­με­σα, μέ­σα α­πό τα τεκ­μή­ρια που εν­σω­μα­τώ­νο­νται στην α­φή­γη­ση: έ­να υ­πη­ρε­σια­κό ση­μείω­μα του Κοκ­κώ­νη, με η­με­ρο­μη­νία 6 Ιου­λίου 1944, και α­πό­σπα­σμα μα­θη­τι­κής έκ­θε­σης, με θέ­μα «Η η­μέ­ρα της ο­δο­μα­χίας». Αυ­τό το δεύ­τε­ρο α­να­φέ­ρε­ται στη μά­χη με­τα­ξύ Ελα­σι­τών και αν­δρών του Κοκ­κώ­νη, που στή­ρι­ζαν τη ντό­πια δύ­να­μη της Χω­ρο­φυ­λα­κής. Η σύ­γκρου­ση άρ­χι­σε στις 8 Μαΐου 1944 και κρά­τη­σε δυο μέ­ρες. Η α­φή­γη­ση έ­χει βο­η­θη­τι­κό ρό­λο για το τι βίω­σε “τις μέ­ρες των ο­δο­μα­χιών ε­κεί­νη η γω­νιά της πό­λης, περ­νώ­ντας κά­θε τό­σο α­πό τη μία ε­ξου­σία στην άλ­λη, ε­νώ βαλ­λό­ταν α­διά­κο­πα α­πό τα α­ντι­κρι­στά κα­μπα­να­ριά της Αγια-Κυ­ρια­κής και του Αϊ-Νι­κό­λα που εί­χαν κα­τα­λη­φθεί α­πό τους ε­μπό­λε­μους... Τα Τάγ­μα­τα Ασφα­λείας νι­κή­θη­καν. Ο Κοκ­κώ­νης σκο­τώ­θη­κε.” Πα­ρου­σιά­ζει εν­δια­φέ­ρον η ση­μα­το­δό­τη­ση του χώ­ρου της ο­δο­μα­χίας με τα κα­μπα­να­ριά, σε σύ­γκρι­ση με άλ­λη πε­ρι­γρα­φή, που στη­ρί­ζε­ται στα δη­μό­σια κτί­ρια: “Ταγ­μα­τα­σφα­λί­τες και χω­ρο­φύ­λα­κες εί­χαν πιά­σει τρία κτί­ρια –Δη­μαρ­χείο, Επαρ­χείο και Δι­κα­στι­κό Μέ­γα­ρο– με αρ­κε­τό και βα­ρύ ο­πλι­σμό δεν πα­ρα­δί­δο­νταν... ”   

Αυ­τός εί­ναι ο τίτ­λος της τε­λευ­ταίας, δω­δέ­κα­της α­φή­γη­σης και στρέ­φε­ται γύ­ρω α­πό το ε­ρώ­τη­μα, “πώς να φυ­τρώ­νουν τα παι­διά στην κοι­λιά της μα­μάς τους”. Θα μπο­ρού­σε, ω­στό­σο, να έ­χει τον ί­διο τίτ­λο με το πρώ­το  διή­γη­μα του Γιώρ­γη Για­τρο­μα­νω­λά­κη στο νέο του βι­βλίο, «Τρία α­πρό­σε­κτα διη­γή­μα­τα», «Η πε­ρίο­δος της Ει­ρή­νης». Πα­ρου­σιά­ζει εν­δια­φέ­ρον η θε­μα­τι­κή συ­νά­ντη­ση μιας βιω­μα­τι­κής α­φή­γη­σης με μια α­μι­γώς μυ­θο­πλα­στι­κή. Κο­ρί­τσι χή­ρας μη­τέ­ρας η Μα­ρία, δεν έ­λυ­σε τις α­πο­ρίες της ού­τε στα έ­ξι ού­τε ό­ταν κο­πέ­λα εί­δε τις πρώ­τες “στα­γό­νες αί­μα”. Τό­τε για τα φι­λο­πε­ρίερ­γα παι­διά, των κο­ρα­σί­δων συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων, υ­πήρ­χαν οι Εγκυ­κλο­παί­δειες και τα λε­ξι­κά. Από ε­κεί έ­μα­θε τό­σο ο ή­ρωας του δεύ­τε­ρου διη­γή­μα­τος του Για­τρο­μα­νω­λά­κη ό­σο και η Μα­ρία, ό­τι τα αι­δοία ή­ταν τρία και ό­χι έ­να. 

Αυ­τό το κε­φά­λαιο, ό­πως και τα άλ­λα σύ­ντο­μα του βι­βλίου, ξε­κι­νούν α­φη­γη­μα­τι­κά, μό­νο που στην α­νά­πτυ­ξη του συ­γκε­κρι­μέ­νου θέ­μα­τος, για να α­γκα­λιά­σουν ό­λες τις πε­ρι­πτώ­σεις, συ­ντο­μεύουν τις πε­ρι­γρα­φές. Σαν να μην υ­πάρ­χει το α­να­γκαίο πε­ρι­θώ­ριο χώ­ρου και χρό­νου. Σε α­ντί­θε­ση, το ε­ναρ­κτή­ριο, “παι­χνί­δια πο­λέ­μου”, και δυο α­κό­μη, η “σχο­λι­κή πε­ρι­διά­βα­ση” και το “έ­να δι­κό σου δω­μά­τιο”, έ­χουν την α­φη­γη­μα­τι­κή έ­κτα­ση, που α­παι­τούν πρό­σω­πα και κα­τα­στά­σεις. Όσο για το μο­να­δι­κό δη­μο­σιευ­μέ­νο κεί­με­νο, «Αφα­νείς δια­δρο­μές στη δε­κα­ε­τία του ’40», ό­ντας γραμ­μέ­νο για πε­ριο­δι­κό, α­να­γκα­στι­κά συ­μπυ­κνώ­νει έ­να υ­λι­κό, που θα χρεια­ζό­ταν να του δο­θεί πε­ρισ­σό­τε­ρος χώ­ρος. Με άλ­λα λό­για, οι συ­γκε­κρι­μέ­νες α­να­δρο­μές βίου συ­νι­στούν μεν έ­να εν­δια­φέ­ρον α­νά­γνω­σμα, αλ­λά πι­στεύου­με ό­τι ε­μπε­ριέ­χουν πε­ρισ­σό­τε­ρο ψα­χνό, που έ­μει­νε ε­κτός. Αυ­τά, για ό­ση α­ξία έ­χει η γνώ­μη ε­νός συ­στη­μα­τι­κού α­να­γνώ­στη. Εν α­να­μο­νή, λοι­πόν, δεύ­τε­ρου τό­μου. 

Ο τίτ­λος του δω­δέ­κα­του βι­βλίου του Γιώρ­γη Για­τρο­μα­νω­λά­κη, ό­πως άλ­λω­στε και οι έ­ντε­κα προ­η­γού­με­νοι, εκ πρώ­της ό­ψεως ξε­νί­ζει. Οι α­να­γνώ­στες, του­λά­χι­στον ό­σοι α­πό αυ­τούς κα­τέ­χο­νται α­πό την δια­στρο­φή της κυ­ριο­λε­ξίας, θα προ­σπα­θή­σουν να διευ­ρύ­νουν τη ση­μα­σία του α­πρό­σε­κτος, που α­να­φέ­ρε­ται μό­νο σε πρό­σω­πα, και να το ερ­μη­νεύ­σουν ως το α­ντί­θε­το του προ­σε­κτι­κός, που α­πο­δί­δε­ται και σε πρά­ξεις, δη­λώ­νο­ντας το με­τά προ­σο­χής γι­νό­με­νο, α­κό­μη ε­πί λό­γων, ό­που ση­μαί­νει την α­γό­ρευ­ση, την έ­χου­σα την ι­κα­νό­τη­τα να συ­γκρα­τεί την προ­σο­χή του α­κρο­α­τή. Οπό­τε, κα­τ’ ε­πέ­κτα­ση, το α­πρό­σε­κτο διή­γη­μα θα εί­ναι ε­κεί­νο, που δεν προ­σελ­κύει τον α­να­γνώ­στη. Σπεύ­δει, βε­βαίως, ο συ­ντά­κτης του κει­μέ­νου στο ο­πι­σθό­φυλ­λο να διευ­κρι­νί­σει ό­τι το συ­γκε­κρι­μέ­νο ε­πί­θε­το δεν α­να­φέ­ρε­ται στα διη­γή­μα­τα αλ­λά στους ή­ρωές τους και τον τρό­πο που ε­κεί­νοι έ­πρα­ξαν κα­τά μια δε­δο­μέ­νη πε­ρί­στα­ση ή στιγ­μή. Λες και έ­να ε­πί­θε­το και δη, ε­πί­θε­το σε τίτ­λο, έ­χει την ε­λευ­θε­ρία να α­πο­κλί­νει και να λει­τουρ­γεί ποιη­τι­κή α­δεία. 

Όπως και να έ­χει, ε­μείς πα­ρα­κά­μπτου­με την ε­ξή­γη­ση του συ­ντά­κτη του ο­πι­σθό­φυλ­λου, δια­βλέ­πο­ντας στον τίτ­λο διά­θε­ση αυ­το­σαρ­κα­σμού εκ μέ­ρους του συγ­γρα­φέα, που χα­ρα­κτη­ρί­ζει α­πρό­σε­κτο το λό­γο του. Γνω­ρί­ζο­ντας αυ­τός τις προ­τι­μή­σεις των ση­με­ρι­νών α­να­γνω­στών για α­στυ­νο­μι­κά και νε­ο­η­θο­γρα­φι­κά ρο­μά­ντσα, για­τί να μην αμ­φι­βάλ­λει για το κα­τά πό­σο η α­φή­γη­σή του θα μπο­ρέ­σει να κερ­δί­σει την προ­σο­χή τους. Άλλω­στε, την έκ­δο­ση την σχε­δία­σε ο εκ­δό­της. Πι­θα­νώς, λοι­πόν, ε­κεί­νος, προς ά­γραν α­να­γνω­στών, να έ­γρα­ψε το κεί­με­νο του ο­πι­σθό­φυλ­λου, ό­πως ε­πέ­λε­ξε και το ζω­γρα­φι­κό έρ­γο του ε­ξώ­φυλ­λου, που πι­στεύου­με ό­τι δί­νει μο­νο­με­ρή ε­ντύ­πω­ση για τα διη­γή­μα­τα. Το ε­ρω­τι­κό σχε­δία­σμα του Γου­σταύου Κλιμτ προϊδεά­ζει μεν για το έ­ντο­νο ε­ρω­τι­κό στοι­χείο του βι­βλίου, αλ­λά το ει­κα­στι­κό σύ­μπαν του αυ­στρια­κού ζω­γρά­φου, σε α­ντί­θε­ση με ε­κεί­νο του συγ­γρα­φέα, εί­ναι ε­στια­σμέ­νο στο γυ­ναι­κείο φύ­λο. Βε­βαίως, υ­πήρ­ξε ευ­φά­ντα­στος βι­βλιο­πα­ρου­σια­στής, που α­ντι­λή­φθη­κε ως βα­θύ­τε­ρο νό­η­μα του διη­γη­μα­τι­κού τρί­πτυ­χου τον πί­να­κα ε­νός άλ­λου Γου­σταύου, του Γάλ­λου Κουρ­μπέ, «L’ origine du monde». Μό­νο που ο ω­μός ρε­α­λι­σμός του δεύ­τε­ρου δεν α­πο­δί­δει τον διά­χυ­το ό­σο και πα­ρεκ­κλί­νο­ντα ε­ρω­τι­σμό των η­ρώων του βι­βλίου. 

Και για να πα­ρα­μεί­νου­με στον τίτ­λο, θυ­μί­ζου­με ό­τι εί­ναι η δεύ­τε­ρη φο­ρά, που ει­δο­λο­γι­κός προσ­διο­ρι­σμός και δη, ο συ­γκε­κρι­μέ­νος, “διή­γη­μα”, υ­πάρ­χει σε τίτ­λο βι­βλίου του Για­τρο­μα­νω­λά­κη. Η πρώ­τη ή­ταν στο τέ­ταρ­το πε­ζο­γρα­φι­κό του, «Το α­νω­φε­λές διή­γη­μα». Κι αυ­τός έ­νας τίτ­λος που ξε­νί­ζει, κα­θώς πρό­κει­ται για το πρώ­το πο­λυ­σέ­λι­δο βι­βλίο του και συ­νά­μα, ε­κεί­νο που πλη­σιά­ζει πε­ρισ­σό­τε­ρο προς το εί­δος του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος. Αυ­τό το τε­λευ­ταίο, σε σύ­γκρι­ση με τα τρία πε­ζο­γρα­φι­κά που εί­χαν προ­η­γη­θεί, ό­που δυο («Λει­μω­νά­ριο», «Ιστο­ρία») χα­ρα­κτη­ρί­ζο­νταν μυ­θι­στο­ρή­μα­τα και το εν­διά­με­σο («Η Αρρα­βω­νια­στι­κιά») μυ­θι­στο­ρία. Όσο α­φο­ρά γε­νι­κό­τε­ρα τις ε­πι­δό­σεις του στο εί­δος διή­γη­μα, να ση­μειώ­σου­με ό­τι με διή­γη­μα εμ­φα­νί­στη­κε για πρώ­τη φο­ρά ως πε­ζο­γρά­φος σε συλ­λο­γι­κό τό­μο με­τά άλ­λων ο­μη­λί­κων του και α­πό τό­τε δί­νει το πα­ρών σε κα­τά και­ρούς πα­ραγ­γε­λίες συγ­γρα­φής διη­γή­μα­τος. Έχο­ντας, ό­μως, ε­πί συ­νό­λου εν­νέα πε­ζο­γρα­φι­κών, έ­ξι μυ­θι­στο­ρή­μα­τα, μια μυ­θι­στο­ρία και έ­να α­πο­κα­λού­με­νο βι­βλίο, που ε­ντάχ­θη­κε στα μυ­θι­στο­ρή­μα­τα, θα χα­ρα­κτη­ρι­ζό­ταν μυ­θι­στο­ριο­γρά­φος. Αν και ό­χι της σει­ράς, κα­θώς δια­θέ­τει δια­κρι­τά και μάλ­λον σπα­νί­ζο­ντα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά, χά­ρις στη φι­λο­λο­γι­κή και γλωσ­σι­κή του πε­ριου­σία, την ο­ποία συν­δυά­ζει με ευ­ρεία γκά­μα ει­ρω­νι­κών τρό­πων. Πα­ρα­μέ­νει, ό­μως, και ποιη­τής στη χρή­ση ε­νός με­τω­νυ­μι­κού λό­γου, ό­πως άλ­λω­στε και ξε­κί­νη­σε, α­νε­ξάρ­τη­τα αν ε­ξέ­δω­σε μό­λις τρεις ποιη­τι­κές συλ­λο­γές και οι γραμ­μα­το­λό­γοι, δέ­σμιοι πο­σο­τι­κών κυ­ρίως κρι­τή­ριων, δεν τον συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νουν στους ποιη­τές. 

Τα συ­γκε­κρι­μέ­να τρία διη­γή­μα­τα γρά­φτη­καν κα­τά πα­ραγ­γε­λία και μά­λι­στα, δε­σμευ­τι­κή για τη συγ­γρα­φι­κή έ­μπνευ­ση. Τα δυο πρώ­τα ή­ταν για τον δεύ­τε­ρο και τον τέ­ταρ­το τό­μο της σει­ράς, «Κεί­με­να και ει­κό­νες», που ε­πι­με­λεί­το ο Μι­σέλ Φάϊς. Για το πρώ­το, ως θέ­μα εί­χε ο­ρι­σθεί το “γεύ­ση και λο­γο­τε­χνία”, ε­νώ, για το δεύ­τε­ρο, το “βι­βλίο και βι­βλιο­θή­κες”. Το τρί­το διή­γη­μα προο­ρι­ζό­ταν για α­φιέ­ρω­μα στο “ελ­λη­νι­κό διή­γη­μα” του λο­γο­τε­χνι­κού πε­ριο­δι­κού «Η Λέ­ξη». Άρα το θέ­μα ή­ταν ε­λεύ­θε­ρο. Δε­σμευό­ταν, ό­μως, ο συγ­γρα­φέ­ας ως προς τη μορ­φή, για ό­σους του­λά­χι­στον ε­πι­μέ­νουν στη διά­κρι­ση διη­γή­μα­τος και ι­στο­ρίας. Το σί­γου­ρο εί­ναι ό­τι δια­φο­ρο­ποιεί­ται α­πό τα δυο άλ­λα, ό­ντας πλη­σιέ­στε­ρο προς τη δο­μή ε­νός ρε­α­λι­στι­κού διη­γή­μα­τος. Αν και η δια­φο­ρά μπο­ρεί να ο­φεί­λε­ται στη χρο­νι­κή α­πό­στα­ση μιας δε­κα­ε­τίας α­πό τα δυο πρώ­τα, που εί­χαν γρα­φτεί στον α­πό­η­χο ε­κεί­νου του μο­να­δι­κού «Βι­βλίον κα­λού­με­νον Ερω­τι­κόν», το έ­κτο στη σει­ρά πε­ζο­γρά­φη­μα του Για­τρο­μα­νω­λά­κη, το ο­ποίο πα­ρα­λεί­φθη­κε  α­πό τον κα­τά­λο­γο των έρ­γων του συγ­γρα­φέα στην α­ρι­στε­ρή σε­λί­δα ε­κεί­νης του τίτ­λου. Αντι­θέ­τως, το τρί­το γρά­φτη­κε στο διά­στη­μα α­να­με­τα­ξύ δυο μυ­θι­στο­ρη­μά­των, ι­στο­ρι­κό το πρώ­το, «Ο παπ­πούς μου και το κα­κό», πα­ρω­δια­κό το δεύ­τε­ρο, «Το χρο­νι­κό του Δα­ρείου».

Αι­σθη­σια­κό και βλά­σφη­μο το πρώ­το διή­γη­μα, α­φο­ρά πλα­γίως τη σύ­ζευ­ξη γευ­στι­κών α­πο­λαύ­σεων και α­μαρ­τίας, κα­θώς ξε­κι­νά­ει α­πό την υ­πο­γλυ­και­μία, που προ­κα­λεί η έμ­μη­νος ρύ­ση. Εί­ναι γνω­στόν ό­τι η πε­ρίο­δος φέρ­νει στη γυ­ναί­κα “ά­γρια ό­ρε­ξη και λα­χτά­ρα φο­βε­ρή” για πά­σης φύ­σεως γλυ­κί­σμα­τα. Η γα­στρι­μαρ­γία συ­γκα­τα­λέ­γε­ται στα ε­πτά, ή και ο­κτώ κα­τά τους Δυ­τι­κούς, θα­νά­σι­μα α­μαρ­τή­μα­τα, τα­ξι­νο­μη­μέ­νη σε σει­ρά αύ­ξου­σας σο­βα­ρό­τη­τας πέ­μπτη, με ε­πι­τε­τραμ­μέ­νο διά­βο­λο έ­ναν α­πό τους άρ­χο­ντες του Κά­τω Κό­σμου, τον μέ­γα Βελ­ζε­βούλ. Την εμ­φά­νι­ση του αί­μα­τος  της δε­κα­τριά­χρο­νης και δυο μη­νών Ει­ρή­νης α­κο­λού­θη­σε “ά­γνω­στος πό­νος μέ­σα στο κορ­μί της”. Τό­τε, α­κρι­βώς, εμ­φα­νί­στη­κε για πρώ­τη φο­ρά ο φύ­λα­κας άγ­γε­λός της, ό­πως α­κρι­βώς τον πε­ρι­γρά­φει ο συ­ντά­κτης του «Βι­βλίου κα­λού­με­νου Ερω­τι­κόν», στο τρί­το κε­φά­λαιο, «Πε­ρί των αγ­γε­λι­κών φύ­λων»: “Παν σώ­μα γήι­νον εί­ναι πα­νο­μοιό­τυ­πον με την ου­σίαν του αγ­γέ­λου του, ει­σέ τού­το μό­νον δια­φέ­ρει: ό­τι ε­νώ τα αι­δοία του αν­θρώ­που εί­ναι ω­ρι­σμέ­να και δια­κρι­τι­κά, το φύ­λον του αγ­γε­λι­κού προ­στά­του εί­ναι α­διά­κρι­τον και αό­ρι­στον.” Εκεί­νος της α­πηύ­θυ­νε το λό­γο, ό­πως ο αρ­χάγ­γε­λος Γα­βριήλ στην Παρ­θέ­νο Μα­ρία, με τον ο­ποίο και εκ­κι­νεί το διή­γη­μα, α­φού το κα­κό βρή­κε την κο­ρα­σί­δα την ώ­ρα που θυ­μιά­τι­ζε το ει­κό­νι­σμα του Ευαγ­γε­λι­σμού και α­σύ­νει­δα α­μάρ­τα­νε θαυ­μά­ζο­ντας την ω­ραιό­τη­τα του Αγγέ­λου. Με την εμ­φά­νι­ση, ό­μως, της λαί­μαρ­γης διά­θε­σης και ε­νώ ο άγ­γε­λός της συ­νέ­χι­ζε τις νου­θε­σίες, πα­ρου­σιά­στη­κε “ο πει­ρα­σμός του γλυ­κού”, του­τέ­στιν αυ­το­προ­σώ­πως ο δαί­μο­νας, ό­μοιος και α­πα­ράλ­λα­χτος στην εμ­φά­νι­ση με τον άγ­γε­λό της. Αυ­τός την α­πο­πλά­νη­σε, προ­σφέ­ρο­ντάς της ό­λων των ει­δών τα γλυ­κί­σμα­τα, με πρώ­το ε­κεί­νο των αρ­ρα­βω­νια­σμέ­νων και α­πο­χαι­ρε­τι­στή­ριο, την ά­γνω­στη στην Κρή­τη, του­λά­χι­στον την ε­πο­χή που δια­δρα­μα­τί­ζε­ται η ι­στο­ρία, τούρ­τα.  

Στα πρώ­τα έμ­μη­να της δε­κα­τριά­χρο­νης, ο Βελ­ζε­βούλ της λαι­μαρ­γίας νι­κά τον προ­στά­τη άγ­γε­λο. Με­τά εί­κο­σι έ­ξι μέ­ρες, ό­μως, στα δεύ­τε­ρα, ε­κεί­νος παίρ­νει τη ρε­βά­νς κρα­τώ­ντας την για τέσ­σε­ρις μέ­ρες ξα­πλω­μέ­νη στην α­γκά­λη του. Στο διή­γη­μα, που έ­χει πα­ρα­μυ­θι­κή χροιά, στο τέ­λος ό­λα βαί­νουν κα­τ’ ευ­χήν. Εί­ναι προ­φα­νές, ω­στό­σο, το σκο­τει­νό της κα­τά­λη­ξης, κα­θώς η έ­φη­βη με­τα­κύ­λη­σε σε έ­τε­ρη βα­ρύ­τε­ρη α­μαρ­τία, ε­κεί­νη της λα­γνείας. Μό­νο που ό­ταν αυ­τή λαμ­βά­νει χώ­ρα κα­τ’ ό­ναρ και δη, με τον ά­φυ­λο φύ­λα­κα άγ­γε­λό της, συ­νι­στά α­φέ­σι­μο πα­ρά­πτω­μα. Οι κα­κές συ­νέ­πειες θα φα­νούν πο­λύ αρ­γό­τε­ρα, ό­ταν, ό­πως της προ­φή­τε­ψε ο άγ­γε­λός της, έρ­θει η ώ­ρα που “ο γα­μπρός θα πιά­σει τον λα­γό” και ε­κεί­νος, που έ­χει στις δι­κές της θω­πείες συ­νη­θί­σει, α­ντί “να α­φρί­σει”, θα μεί­νει να κοι­μά­ται “βα­θιά στα σκέ­λη μέ­σα”, με το λα­γό­χει­λο κλει­στό. Αλλά πα­ρό­μοιες συ­νέ­πειες ε­φη­βι­κών πα­ρεκ­τρο­πών εί­ναι το θέ­μα του δεύ­τε­ρου διη­γή­μα­τος. 

Για να ο­λο­κλη­ρώ­σου­με τα του πρώ­του διη­γή­μα­τος, θα πρέ­πει να α­να­φερ­θού­με στο χρό­νο που ε­πέ­λε­ξε ο συγ­γρα­φέ­ας να το το­πο­θε­τή­σει, κα­θώς η προ­τί­μη­ση του γε­νέ­θλιου τό­που εί­ναι αυ­το­νό­η­τη για έ­ναν Κρη­τι­κό. Η ε­πι­λο­γή του Σαβ­βά­του, πα­ρα­μο­νή της Σταυ­ρο­προ­σκυ­νή­σεως, για την εμ­φά­νι­ση του πρώ­του αί­μα­τος, ό­ταν ο Σταυ­ρός με­τα­φέ­ρε­ται στο κέ­ντρο της Εκκλη­σίας για προ­σκύ­νη­ση και άρ­χε­ται η τρί­τη ε­βδο­μά­δα της Με­γά­λης Τεσ­σα­ρα­κο­στής, η ε­βδο­μά­δα του Σταυ­ρού, ως προ­ε­τοι­μα­σία για τον πό­νο της Σταύ­ρω­σης, μπο­ρεί να ε­κλη­φθεί ως αλ­λη­γο­ρι­κή για την τύ­χη της γυ­ναί­κας. Με­γά­λη Πα­ρα­σκευή, την η­μέ­ρα της Απο­κα­θή­λω­σης, βλά­σφη­μη η α­φή­γη­ση, το­πο­θε­τεί την ε­ρω­τι­κή ε­νύ­πνια φα­ντα­σίω­ση με έ­ναν αγ­γε­λι­κά “ζα­χα­ρέ­νιο ε­ρα­στή”. Ο συγ­γρα­φέ­ας προ­ει­δο­ποιεί ό­τι τα διη­γή­μα­τα υ­πέ­στη­σαν την α­πα­ραί­τη­τη ε­πε­ξερ­γα­σία. Αυ­τή, ό­πως δια­πι­στώ­νου­με, εί­ναι πρω­τί­στως λε­κτι­κή. Μέ­νει, ω­στό­σο, η α­πο­ρία ως προς τις συν­δη­λώ­σεις μιας συ­γκε­κρι­μέ­νης αλ­λα­γής. Στην αρ­χι­κή εκ­δο­χή, η ι­στο­ρία το­πο­θε­τεί­ται “το σω­τή­ριον έ­τος 19...”, ε­νώ, στο βι­βλίο, ο χρό­νος γί­νε­ται συ­γκε­κρι­μέ­νος, το 1913. Μή­πως ο ποιη­τής θυ­μί­ζει στους Πα­λαιο­ελ­λα­δί­τες το Πά­σχα του 1913, το πρώ­το Πά­σχα που η Με­γα­λό­νη­σος το γιόρ­τα­σε σαν κομ­μά­τι της Ελλά­δας. Πα­ρό­τι δεν εί­χαν α­κό­μη υ­πο­γρα­φεί οι ε­πί­ση­μες συν­θή­κες, η μό­νη κυ­μα­τί­ζου­σα ση­μαία ή­ταν η γα­λα­νό­λευ­κη. Εκ των υ­στέ­ρων, μά­λι­στα, τό­σο το ό­νο­μα ό­σο και η η­λι­κία της κο­ρα­σί­δας μπο­ρούν να ε­κλη­φθούν ως αλ­λη­γο­ρι­κή πα­ρα­πο­μπή “στην Πο­λι­τεία του Κρη­τός”.

Όσο ευ­θύς εί­ναι ο τίτ­λος του πρώ­του διη­γή­μα­τος, «Η πε­ρίο­δος της Ει­ρή­νης», τό­σο α­κα­τά­λη­πτος ει­κά­ζου­με ό­τι θα φα­νεί αυ­τός του δεύ­τε­ρου, «Τελ­χί­νες σή­τες βί­βλων». Στην πρώ­τη δη­μο­σίευ­ση του διη­γή­μα­τος στην αν­θο­λο­γία, «Άρω­μα βι­βλίου», ο Άρης Μπερ­λής, που γρά­φει τον πρό­λο­γο, τον με­τα­φρά­ζει ως “κα­κά σκου­λή­κια των βι­βλίω­ν”, προσ­διο­ρί­ζο­ντας ό­τι εί­ναι α­πό σκω­πτι­κό ποίη­μα της Πα­λα­τι­νής Ανθο­λο­γίας. Ακρι­βέ­στε­ρα, οι “κα­κοή­θεις βι­βλιο­σκώ­λη­κες” του α­λε­ξαν­δρι­νού ποιη­τή δεί­χνουν μάλ­λον ως πο­νη­ροί δαί­μο­νες. Όσο α­φο­ρά, πά­ντως, το νό­η­μα του διη­γή­μα­τος, δεν φταίει η βι­βλιο­φι­λία του α­φη­γη­τή, ού­τε η μα­κρά πα­ρα­μο­νή του στις βι­βλιο­θή­κες, για τις ποι­κί­λες δια­στρο­φές που ε­ξο­μο­λο­γεί­ται. Και αυ­τό το διή­γη­μα στρέ­φε­ται γύ­ρω α­πό τις σο­βα­ρές συ­νέ­πειες, που μπο­ρεί να έ­χουν οι ε­φη­βι­κές πα­ρεκ­τρο­πές. Ιδιαί­τε­ρα, ό­ταν εγ­γρά­φο­νται στο υ­πο­συ­νεί­δη­το ως πα­ρα­βά­σεις α­πό το λό­γο ε­κεί­νων που ε­ξου­σιά­ζουν τη νε­α­ρά ύ­παρ­ξη, ό­πως γο­νείς, δά­σκα­λοι, Κα­τη­χη­τι­κό, Εκκλη­σία. Σύμ­φω­να με τις προ­ει­δο­ποιή­σεις των με­γά­λων, την “ι­διω­τεία” φο­βό­ταν ο α­φη­γη­τής σαν ε­πα­κό­λου­θο “της κα­τά μό­νας α­μαρ­τίας”, την ο­ποία προ­κα­λού­σε η α­νά­γνω­ση μιας ε­κλαϊκευ­μέ­νης Σε­ξο­λο­γίας, κα­θώς και συ­γκε­κρι­μέ­νων λημ­μά­των ε­νός ε­γκυ­κλο­παι­δι­κού λε­ξι­κού. Δεν τον εί­χαν, δυ­στυ­χώς, προ­ει­δο­ποιή­σει για τον πραγ­μα­τι­κό κίν­δυ­νο. Πό­σο δε­σμευ­τι­κός στέ­κε­ται ο αρ­χι­κός τρό­πος ι­κα­νο­ποίη­σης για τις συ­νευ­ρέ­σεις του ε­νή­λι­κα. Κα­θό­λου τυ­χαία, στη γυ­ναί­κα της ζωής του α­πευ­θύ­νει ο α­φη­γη­τής τη διή­γη­ση του ι­στο­ρι­κού της δια­στρο­φής του, της μο­να­δι­κής που συμ­βι­βά­στη­κε με την α­νά­γκη του για υ­πο­κα­τά­στα­τα και συ­νυ­πήρ­ξε μα­ζί τους.

Σε αυ­τό το διή­γη­μα, οι πα­ρεμ­βά­σεις στη δεύ­τε­ρη εκ­δο­χή ευ­ρύ­νουν το φά­σμα των ε­φη­βι­κών φα­ντα­σιώ­σεων. Η λέ­ξη αι­δοίο εμ­φα­νί­ζε­ται και στον πλη­θυ­ντι­κό, ό­πως στο δεύ­τε­ρο κε­φά­λαιο του «Βι­βλίου κα­λού­με­νου Ερω­τι­κόν», «Πε­ρί αι­δοίων και ε­ρω­το­πα­θών ορ­γά­νων», ό­που και διευ­κρι­νί­ζε­ται ό­τι αυ­τά εί­ναι “τρία κα­τά το εί­δος τω­ν: τα άρ­ρε­να, τα θή­λεα και τα ε­πί­κοι­να”. Άλλω­στε και η Σε­ξο­λο­γία δεν εί­ναι μια ο­ποια­δή­πο­τε ε­κλαϊκευ­μέ­νη, που πα­ρου­σιά­ζει τις πα­ρα­δο­σια­κές θέ­σεις, αλ­λά “του Havelock Ellis πι­θα­νό­τα­τα”, του πρώ­του Βρε­τα­νού, που υ­πε­ρα­μύν­θη­κε της “ι­σο­τι­μίας” των αι­δοίων. Ακό­μη, η λέ­ξη “αι­δοιο­λεί­κτης” α­πο­κτά βά­θος χρό­νου με την προ­σθή­κη της φρά­σης, “αυ­τός ο ά­θλιος σκε­ρός του Ησυ­χίου”. Όπου εν­νο­εί­ται ο Ησύ­χιος ο Αλε­ξαν­δρεύς, ο ση­μα­ντι­κό­τε­ρος των Ελλή­νων λε­ξι­κο­γρά­φων, που συ­γκέ­ντρω­σε σπά­νιες λέ­ξεις και τύ­πους λέ­ξεων. Όπως πα­ρα­τη­ρεί ο α­φη­γη­τής οι λέ­ξεις συ­χνά χά­νουν τη δύ­να­μή τους κα­τά τη με­τα­γλώτ­τι­ση. Λ.χ., η με­τα­φο­ρά του «Με­γά­λου Ανα­το­λι­κού» στη δη­μο­τι­κή θα μπο­ρού­σε να α­πο­τρέ­ψει, αν ό­χι ο­λο­σχε­ρώς, πά­ντως σε με­γά­λο βαθ­μό, “τις κα­τά μό­νας α­μαρ­τίες” ε­φή­βων τε και ε­νη­λί­κων. Αντι­στοί­χως, τα δυο πρώ­τα διη­γή­μα­τα του βι­βλίου θα έ­χα­ναν την ε­ρε­θι­στι­κό­τη­τά τους χω­ρίς την γλωσ­σι­κή ευ­φο­ρία, που τους προσ­δί­δει η α­νά­μι­ξη του λό­γιου λε­κτι­κού του α­φη­γη­τή με ε­δά­φια α­πό θε­ο­λο­γι­κά και ε­πι­στη­μο­νι­κά κεί­με­να.

Τε­λι­κά, τα τρία διη­γή­μα­τα, με τη συ­στέ­γα­ση, πέ­ραν του τίτ­λου και του ε­ξώ­φυλ­λου, α­πο­κτούν, με τη σει­ρά που το­πο­θε­τού­νται, ε­νω­τι­κό νή­μα και νό­η­μα. Το “πι­πί­λι­σμα” της έ­φη­βης Ει­ρή­νης συ­νι­στά την α­παρ­χή του αυ­το­ε­ρω­τι­σμού. Ο ε­ρε­θι­σμός του έ­φη­βου στην οι­κο­γε­νεια­κή κρε­βα­το­κά­μα­ρα κα­τά την α­νά­γνω­ση ο­ρι­σμέ­νων λέ­ξεων και πρά­ξεων, α­πο­τε­λεί την πρώ­τη με­τα­βι­βα­στι­κή ε­πέν­δυ­ση  της πε­ρι­βό­η­της λί­μπι­ντο, που γί­νε­ται μεν τυ­χαία, α­νά­λο­γα με συ­μπτω­μα­τι­κή, ε­ξω­τε­ρι­κά ερ­χό­με­νη, διέ­γερ­ση, φέρ­νει, ό­μως, την κα­θή­λω­ση σε συ­γκε­κρι­μέ­νο τρό­πο. Αργά ή γρή­γο­ρα, για να θυ­μη­θού­με και “τα μα­θή­μα­τα” του Μι­σέλ Φου­κώ, το “μη κα­νο­νι­κό” ά­το­μο βρί­σκε­ται α­ντι­μέ­τω­πο με τη δι­καιο­σύ­νη και τον ι­δρυ­μα­τι­κό ε­γκλει­σμό, ό­πως συ­νέ­βη στον α­φη­γη­τή. 

Τέ­λος, το τρί­το διή­γη­μα, «Νυ­χτε­ρι­νές πτή­σεις του κυ­ρίου Χά­ρη», ει­σά­γει στο παι­χνί­δι, ευ­κρι­νέ­στε­ρα α­πό ό­τι τα αλ­λά δυο, το Υπε­ρε­γώ, που ση­μαί­νει ο­δυ­νη­ρό­τε­ρο ε­γκλει­σμό α­πό ε­κεί­νον των έ­ξω­θεν ε­πι­βαλ­λό­με­νων α­παι­τή­σεων και α­πα­γο­ρεύ­σεων. Ο ή­ρωας της ι­στο­ρίας εί­ναι έ­νας ε­πι­στή­μο­νας, τύ­πος και υ­πο­γραμ­μός. Κυ­ρίως α­πο­φεύ­γει τα σκο­τει­νά μέ­ρη, που συ­νι­στούν ση­μειο­λο­γι­κή πα­ρα­πο­μπή στις σκο­τει­νές πρά­ξεις. Ακρι­βώς, ό­πως, με­τά υ­πο­μο­νής και ε­πι­μο­νής, τον έ­φτια­ξε η μη­τέ­ρα του. Το φα­ντα­στι­κό τέ­λος, που δί­νε­ται στη ρε­α­λι­στι­κή υ­πό­θε­ση του διη­γή­μα­τος, μπο­ρεί να ε­κλη­φθεί σαν φα­ντα­σίω­ση πε­τάγ­μα­τος του δέ­σμιου Δαί­δα­λου, ό­που το τσά­κι­σμά του δη­λώ­νει το α­δύ­να­το της α­πο­δέ­σμευ­σης. 

Πέ­ραν αυ­τής της πα­ρά­ται­ρης, πι­θα­νό­τα­τα και α­πρό­σε­κτης, α­νά­γνω­σης, ση­μειώ­νου­με, ό­τι ο ή­ρωας του τρί­του διη­γή­μα­τος ε­τοι­μά­ζε­ται για έ­να τα­ξί­δι στα Κύ­θη­ρα, άλ­λο­τε πο­τέ τό­πο ε­κτο­πι­σμού των ι­δε­ο­λο­γι­κά α­νε­πι­θύ­μη­των. Σε ε­κεί­νο το νη­σί γρά­φτη­κε το «Λει­μω­νά­ριο», ό­χι του Ιωάν­νου Μό­σχου του Ευ­κρα­τά, αλ­λά του Γιώρ­γη Για­τρο­μα­νω­λά­κη του Κρη­τός, δε­κα­τρείς αιώ­νες με­τα­γε­νέ­στε­ρου του βυ­ζα­ντι­νού θε­ο­λό­γου, α­πό το ο­ποίο σα­φώς προοιω­νι­ζό­ταν το ι­διαί­τε­ρο της πε­ρί­πτω­σής του.     

31 Αυ­γού­στου 1885, ο Γεώρ­γιος Σου­ρής, τό­τε 32 ε­τών και σε με­γά­λη στι­χουρ­γι­κή φόρ­μα, έ­γρα­φε στο ε­βδο­μα­διαίο και έμ­με­τρο σα­τι­ρι­κό φύλ­λο του, τον «Ρω­μηό», που ε­ξέ­δι­δε ή­δη ε­πί τριε­τία, τους στί­χους: «Σύ­στα­σις δι’ εν ω­ραίον / Βι­βλιο­πω­λείον νέ­ον. / Όστις α­νά­γκην έ­χει πα­ντο­δα­πών βι­βλίων, / ας τρέ­ξη στης Εστίας το βι­βλιο­πω­λείον, / εις την ο­δόν Στα­δίου, στου Λά­μπρου α­πό κά­τω, / μ’ Ελλη­νι­κά και ξέ­να συγ­γράμ­μα­τα γε­μά­το. / Με­γά­λως συ­νί­στα­ται εις ό­λους πα­ρ’ η­μών, / διό­τι κι ευ­θη­νίαν θα εύ­ρε­τε τι­μών.»

 Στου Λά­μπρου α­πό κά­τω, λοι­πόν, δεν εί­ναι πα­ρά η οι­κία, ε­πί της ο­δού Στα­δίου 32, του κερ­κυ­ραίου, η­πει­ρω­τι­κής κα­τα­γω­γής, αρ­χαιο­λά­τρη και νο­μι­σμα­το­λό­γου Παύ­λου Λά­μπρου, που πέ­θα­νε δύο χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, σε η­λι­κία 67 ε­τών. Στο ί­διο οί­κη­μα λει­τουρ­γού­σε, α­πό το 1860, το κα­τά­στη­μα αρ­χαιο­τή­των του ι­δίου, με ι­διαί­τε­ρο τμή­μα βι­βλίων.

     Όταν ο Σου­ρής α­να­φέ­ρε­ται στην Εστία, δεν εν­νο­εί πλέ­ον τις βι­βλιο­ε­μπο­ρι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες του ε­βδο­μα­διαίου πε­ριο­δι­κού, που κυ­κλο­φο­ρού­σε ή­δη α­πό τις 4 Ιαν. 1876, αρ­χι­κά, με διευ­θυ­ντή τον Παύ­λο Διο­μή­δη και α­πό την 1η Ιαν. 1881, τον Γεώρ­γιο Κασ­δό­νη, αλ­λά το βι­βλιο­πω­λείο που εί­χε την έ­μπνευ­ση να ι­δρύ­σει ο Κασ­δό­νης, με συ­νε­ταί­ρο τον τζιώ­τη Ιωάν­νη Βρε­τό, που α­πο­χώ­ρη­σε δυο χρό­νια αρ­γό­τε­ρα. Τό­τε, το Βι­βλιο­πω­λείο της Εστίας εξ α­νά­γκης με­τα­φέρ­θη­κε στην α­πέ­να­ντι γω­νία των ο­δών Στα­δίου και Πε­σματ­ζό­γλου, κα­θώς, στη θέ­ση της οι­κίας Λά­μπρου, ο αρ­χι­τέ­κτο­νας Αλέ­ξαν­δρος Νι­κο­λού­δης θα έ­χτι­ζε έ­να μέ­γα­ρο κα­τα­στη­μά­των, γρα­φείων και κα­τοι­κίας του. Προέ­κυ­ψε ό­ντως μέ­γα­ρο και μία α­πό τις γνω­στό­τε­ρες στοές των Αθη­νών, η Στοά Νι­κο­λού­δη, έ­χο­ντας δι­πλή πρό­σο­ψη και δίο­δο Πα­νε­πι­στη­μίου - Στα­δίου. Εδώ μια λε­πτο­μέ­ρεια: Η Στοά προς την πλευ­ρά της Στα­δίου σχη­μά­τι­ζε δια­κλά­δω­ση με δι­πλή έ­ξο­δο. Το Βι­βλιο­πω­λείο της Εστίας ε­πα­νήλ­θε ε­κεί, στο δε­ξιό σκέ­λος, το 1936.

Ενδια­μέ­σως, λό­γω έ­τε­ρης α­γο­ρα­πω­λη­σίας, το Βι­βλιο­πω­λείο της Εστίας α­να­γκά­στη­κε να με­τα­φερ­θεί για δεύ­τε­ρη φο­ρά, α­πό το γω­νια­κό κα­τά­στη­μα στο δι­πλα­νό, Στα­δίου 44, που ή­ταν και η διεύ­θυν­ση του πε­ριο­δι­κού «Νέα Εστία», ό­ταν πρω­το­εκ­δό­θη­κε τον Απρί­λιο του 1927. Ταυ­τό­χρο­να, δια­τη­ρού­σε κα­τά­στη­μα στην Ιππο­κρά­τους, α­πέ­να­ντι α­πό το ση­με­ρι­νό βι­βλιο­πω­λείο του Πα­πα­δή­μα, ό­που τό­τε ή­ταν το Λη­ξιαρ­χείο. Πό­λος έλ­ξης, πά­ντως, ή­ταν η Στα­δίου. Άλλα βι­βλιο­πω­λεία και εκ­δο­τι­κοί οί­κοι ε­κεί­νης της ε­πο­χής ή­ταν του Μι­χαήλ Σα­λί­βε­ρου, Στα­δίου 14, α­πέ­να­ντι α­πό το ά­γαλ­μα Κο­λο­κο­τρώ­νη, κα­θώς και το πα­λαιό­τε­ρο Βι­βλιο­πω­λείο Σα­λί­βε­ρου, ο Ερμής, που το διηύ­θυ­νε ο α­δελ­φός του, Χρή­στος Σα­λί­βε­ρος. Ακό­μη, το Βι­βλιο­πω­λείο Δη­μή­τρη Δη­μη­τρά­κου, Στα­δίου 4, στο νεό­κτι­στο, εν έ­τει 1931, κτί­ριο του Με­το­χι­κού Τα­μείου Στρα­τού, και α­πό το 1934, στην πλα­τεία Συ­ντάγ­μα­τος. Επί­σης, του Σι­δέ­ρη, του Τζά­κα και του Δε­λα­γραμ­μά­τι­κα, του Γεωρ­γίου Βα­σι­λείου, Στα­δίου 42, και, α­πό το 1901, το Βι­βλιο­πω­λείο του Κώ­στα Ελευ­θε­ρου­δά­κη, Στα­δίου και πλα­τεία Συ­ντάγ­μα­τος. Το τε­λευ­ταίο, στο Με­σο­πό­λε­μο, α­να­φέ­ρε­ται ως το πιο ε­ντυ­πω­σια­κό. Το πλη­ρέ­στε­ρο, ω­στό­σο, ή­ταν της Εστίας. Και ό­χι μό­νο το πλη­ρέ­στε­ρο, αλ­λά και τό­πος συ­νά­ντη­σης του λο­γο­τε­χνι­κού σι­να­φιού. Από τό­τε, ό­ποιος ή­θε­λε να α­φή­σει για κά­ποιον έ­να βι­βλίο, στο Βι­βλιο­πω­λείο της Εστίας το ε­μπι­στευό­ταν.

Αυ­τές ή­ταν οι δια­δο­χι­κές με­τοι­κε­σίες ε­πί της ο­δού Στα­δίου του πρώ­του κα­τα­στή­μα­τος του Βι­βλιο­πω­λείου της Εστίας, ε­νώ ο άν­θρω­πος που κρα­τού­σε το πη­δά­λιο της ε­πι­χεί­ρη­σης άλ­λα­ξε τέσ­σε­ρις φο­ρές μέ­σα σε 93 έ­τη, 1885-1978. Δε­κα­πέ­ντε χρό­νια με­τά τα ε­γκαί­νια, που δια­φη­μί­ζει εμ­μέ­τρως ο Σου­ρής, στις 4 Νοε. 1900, πέ­θα­νε α­πό φυ­μα­τίω­ση ο Κασ­δό­νης. Τη διεύ­θυν­ση του Βι­βλιο­πω­λείου α­νέ­λα­βε ο α­νι­ψιός του Ιωάν­νης Δ. Κολ­λά­ρος, τό­τε τριά­ντα ε­τών. Και οι δύο α­πό τον Πύρ­γο της Τή­νου. Τη­νια­κής κα­τα­γω­γής, α­πό την πλευ­ρά της μη­τέ­ρας του, ή­ταν και ο μα­κρο­βιό­τε­ρος υ­πάλ­λη­λος του Βι­βλιο­πω­λείου. Ο Νί­κος Πα­ντε­λά­κης, που, προ δε­κα­ε­τίας, α­φη­γή­θη­κε την ι­στο­ρία του Βι­βλιο­πω­λείου της Εστίας. Μιας μορ­φής α­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τα, με τίτ­λο, «Σαν να διά­βα­σα έ­να βι­βλίο». Χά­ρις στις γνω­ρι­μίες της μη­τέ­ρας του, βρέ­θη­κε, μό­λις δε­κά­χρο­νος, υ­πάλ­λη­λος στο βι­βλιο­πω­λείο της Εστίας, το 1923. Στην Εστία πα­ρέ­μει­νε μέ­χρι τον Ιαν. του 2001. Τα 90α γε­νέ­θλιά του τα γιόρ­τα­σε στο Βι­βλιο­πω­λείο σε εκ­δή­λω­ση για το βι­βλίο του, ό­που του α­πο­νε­μή­θη­κε τι­μη­τι­κό δί­πλω­μα. Τό­τε, ο Κυ­ριά­κος Ντε­λό­που­λος τον εί­χε χα­ρα­κτη­ρί­σει “προ­η­λεκ­τρο­νι­κή βά­ση δε­δο­μέ­νω­ν”. Πέ­θα­νε στις 20 Απρ. 2008.

Το 2011, το βι­βλίο του Πα­ντε­λά­κη συ­μπλή­ρω­σε η με­λέ­τη της Άννας Κα­ρα­κα­τσού­λη, «Στη χώ­ρα των βι­βλίων. Η εκ­δο­τι­κή ι­στο­ρία του Βι­βλιο­πω­λείου της Εστίας 1885-2010». Επί τρο­χά­δην, η γε­νε­α­λο­γία της Εστίας δια­γρά­φε­ται ως ε­ξής: Ο Ιωάν­νης Δ. Κολ­λά­ρος εί­χε έ­να μο­να­χο­παί­δι, την Ευ­τυ­χία. Αρσα­κειά­δα η Ευ­τυ­χία, πα­ντρεύ­τη­κε τον Κων­στα­ντί­νο Σα­ρα­ντό­που­λο, α­ξιω­μα­τι­κό του Πυ­ρο­βο­λι­κού. Δεν α­να­φέ­ρε­ται χρο­νο­λο­γία γά­μου, πά­ντως άρ­χι­σε να ερ­γά­ζε­ται στην Εστία το 1925, συ­μπτω­μα­τι­κά τρια­ντά­χρο­νος, ό­πως και ο πε­θε­ρός του ό­ταν ξε­κί­νη­σε. Λό­γω της συμ­με­το­χής του στο α­ντε­πα­να­στα­τι­κό κί­νη­μα Λε­ο­ναρ­δό­που­λου-Γαρ­γα­λί­δη, Οκτ. 1923, εί­χε α­πο­ταχ­θεί με το βαθ­μό του ταγ­μα­τάρ­χη. Επω­μί­στη­κε μέ­ρος α­πό τις ευ­θύ­νες της Εστίας, ε­νώ ο Κολ­λά­ρος κρά­τη­σε τα τυ­πο­τε­χνι­κά. Ο Κολ­λά­ρος πέ­θα­νε το 1956, σε η­λι­κία 86 ε­τών, και μάλ­λον θα εί­χε πο­λύ νω­ρί­τε­ρα α­πο­τρα­βη­χτεί α­πό την ε­πι­χεί­ρη­ση.

Το ζεύ­γος Σα­ρα­ντό­που­λου, ό­πως και το ζεύ­γος Κολ­λά­ρου, α­πέ­κτη­σε έ­να μο­να­χο­παί­δι, την Μα­ρί­να Σα­ρα­ντο­πού­λου, κα­τό­πιν σύ­ζυ­γο του για­τρού Λεω­νί­δα Κα­ραϊτί­δη. Ο Σα­ρα­ντό­που­λος πέ­θα­νε Δεκ. 1972, η Μα­ρί­να, γνω­στή ως Μά­νια, Κα­ραϊτί­δη πή­ρε το πη­δά­λιο σε η­λι­κία 44 ε­τών. Με την α­γο­ρά, το 1977, του Με­γά­ρου Νι­κο­λού­δη α­πό την Τρά­πε­ζα Πί­στεως, το Βι­βλιο­πω­λείο της Εστίας ε­ξα­να­γκά­στη­κε, για άλ­λη μια φο­ρά, σε αλ­λα­γή στέ­γης. Η και­νού­ρια διευ­θύ­ντρια βρέ­θη­κε στα δύ­σκο­λα. Έπρε­πε να ε­πι­λέ­ξει α­νά­με­σα στα σχε­τι­κά μι­κρά δια­θέ­σι­μα κα­τα­στή­μα­τα του κέ­ντρου και τα α­πό­με­ρα αλ­λά ευ­ρύ­χω­ρα προς το Λυ­κα­βητ­τό. Η Κα­ραϊτί­δη βρή­κε έ­να “για­πί” Σό­λω­νος 60, α­νά­με­σα σε Σί­να και Μα­ντζά­ρου. Στη γω­νία της Σί­νας εί­χε ε­γκα­τα­στα­θεί α­πό το 1972 το βι­βλιο­πω­λείο του Μα­νό­λη Μο­σχο­νά «Ενδο­χώ­ρα». Αργό­τε­ρα ήρ­θε και σφη­νώ­θη­κε, α­νά­με­σα σε «Ενδο­χώ­ρα» και Εστία, το πα­λαιο­βι­βλιο­πω­λείο του  Σω­τή­ρη Να­σιώ­τη, με μό­νο υ­πάλ­λη­λο την κό­ρη του. Εκεί­νος κρα­τού­σε πά­ντα το α­χα­νές υ­πό­γειο στην Ηφαί­στου, σω­στή σπη­λιά του Αλί Μπα­μπά για το πα­λαιό βι­βλίο, που έ­κλει­σε τέ­τοια ε­πο­χή πριν τέσ­σε­ρα χρό­νια.

Το βα­σι­κό προ­σόν της α­νε­γει­ρό­με­νης πο­λυ­κα­τοι­κίας ή­ταν ό­τι το με­γά­λο κα­τά­στη­μα του ι­σο­γείου συ­νο­δευό­ταν α­πό έ­να ί­διων δια­στά­σεων υ­πό­γειο. Τα ε­γκαί­νια έ­γι­ναν το 1978. Κρί­μα να μην σώ­ζε­ται ού­τε καν στις φω­το­γρα­φίες η η­με­ρο­μη­νία. Ας την α­να­κα­λύ­ψει στα α­να­μνη­στι­κά της η Μά­νια Κα­ραϊτί­δη, α­φού, έ­τσι κι αλ­λιώς, η ε­πι­λο­γή του κα­τα­στή­μα­τος της Σό­λω­νος κα­τα­γρά­φτη­κε σαν προ­σω­πι­κός της θρίαμ­βος. Κα­τά­φε­ρε, πά­ντως, να με­τα­φέ­ρει την πιά­τσα του βι­βλίου. Μό­λις το 2005, η Στα­δίου πή­ρε και πά­λι κε­φά­λι με το ά­νοιγ­μα του Βι­βλιο­πω­λείου Ια­νός. Ας θυ­μί­σου­με, α­φού το θέ­μα μας εί­ναι το κλεί­σι­μο βι­βλιο­πω­λείων, ό­τι το 1978 ά­νοι­ξε το δι­κό του βι­βλιο­πω­λείο έ­νας άλ­λος Τη­νια­κός, ο Στρα­τής Φι­λιπ­πό­της, βα­φτι­σι­μιός του Κολ­λά­ρου. Εί­χε ξε­κι­νή­σει ως υ­πάλ­λη­λος του Βι­βλιο­πω­λείου της Εστίας και διά­λε­ξε για το βι­βλιο­πω­λείο του τη γω­νία Ακα­δη­μίας και Ασκλη­πιού. Από το 1981 με­τα­φέρ­θη­κε Σό­λω­νος 69. Έκλει­σε 2 Φε­βρουα­ρίου 2013.

Το 1998, η Μά­νια Κα­ραϊτί­δη, συ­μπλη­ρώ­νο­ντας 25 χρό­νια στο τι­μό­νι της Εστίας, α­πο­φά­σι­σε να το ε­γκα­τα­λεί­ψει, καί­τοι μό­λις 70χρο­νη και πε­ρισ­σό­τε­ρο πα­ρά πο­τέ μά­χι­μη, χά­ρις και στη μα­κρό­χρο­νη ε­μπει­ρία. Το ζεύ­γος Κα­ραϊτί­δη δεν συ­νέ­χι­σε την οι­κο­γε­νεια­κή πα­ρά­δο­ση του ε­νός μο­νά­κρι­βου τέ­κνου. Ευ­τύ­χη­σε να α­πο­κτή­σει δυο. Πρώ­τα, το γιο, το 1951, και τέσ­σε­ρα χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, την κό­ρη. Ήδη, α­πό το θά­να­το του Σα­ρα­ντό­που­λου, το 1972, ο εγ­γο­νός, με την ε­νη­λι­κίω­σή του, εί­χε πά­ρει το με­ρί­διο ε­κεί­νου. Έτσι, το 1998, η Εστία μοι­ρά­στη­κε στα δυο. Δέ­κα χρό­νια νω­ρί­τε­ρα, εί­χαν δη­μιουρ­γη­θεί δυο ε­ται­ρείες: η εκ­δο­τι­κή και το βι­βλιο­πω­λείο. Άλλο, ό­μως, μια διαί­ρε­ση, που ε­πι­βάλ­λουν λό­γοι νο­μι­κοί και οι­κο­νο­μι­κοί, και άλ­λο ο ου­σια­στι­κός τε­μα­χι­σμός. Στις ο­ρει­νές πε­ριο­χές και στα νη­σιά, τό­τε που η γη ή­ταν πο­λύ­τι­μη, νου­νε­χείς οι αρ­χη­γοί οι­κο­γε­νειών, ά­φη­ναν ο­λό­κλη­ρη την πε­ριου­σία στον πρω­τό­το­κο. Τις κό­ρες τις προί­κι­ζαν, πά­ντως γη σπά­νια μοί­ρα­ζαν. Η Κα­ραϊτί­δη δεν α­κο­λού­θη­σε τους σο­φούς πρό­γο­νους, πα­ρα­γνω­ρί­ζο­ντας ό­τι ο διαι­ρε­μέ­νος κλή­ρος εμ­φα­νί­ζε­ται πιο ευά­λω­τος στις α­ντί­ξο­ες συν­θή­κες. Το 1998, ο Γιάν­νης Κα­ραϊτί­δης πή­ρε την ε­πι­χεί­ρη­ση του  Βι­βλιο­πω­λείου της Εστίας και η Εύα Κα­ραϊτί­δη τον εκ­δο­τι­κό οί­κο, του ο­ποίου την έ­δρα με­τέ­φε­ρε στην ο­δό Ευ­ρι­πί­δου  84. Το Βι­βλιο­πω­λείο της  Εστίας έ­κλει­σε ο­ρι­στι­κά, στις 30 Μαρ. 2013. Συ­μπλη­ρώ­θη­κε μια α­κέ­ραια 35ε­τία για το κα­τά­στη­μα της Σό­λω­νος και κο­ντά 128 έ­τη α­πό το ά­νοιγ­μά του, στις 31 Αυγ. του 1885.

Γρά­φτη­κε στον Τύ­πο, ό­τι η Πο­λι­τεία δεν συ­γκι­νή­θη­κε για το κλεί­σι­μο του Βι­βλιο­πω­λείου της Εστίας. Κα­λά η Πο­λι­τεία, αλ­λά η οι­κο­γέ­νεια της Εστίας, η στε­νή εξ αί­μα­τος, δεν θα α­να­με­νό­ταν να φα­νεί αλ­λη­λέγ­γυος! Αλγει­νή ε­ντύ­πω­ση μας προ­κά­λε­σαν οι δη­λώ­σεις της εγ­γο­νής του Κολ­λά­ρου στο Αθη­ναϊκό Πρα­κτο­ρείο Ει­δή­σεω­ν: “Απρό­σκο­πτα θα συ­νε­χί­σουν τη λει­τουρ­γία τους οι εκ­δό­σεις της «Εστίας», που δεν ε­πη­ρεά­ζο­νται κα­τά το πα­ρα­μι­κρό α­πό το κλεί­σι­μο του βι­βλιο­πω­λείου. Οι εκ­δό­σεις της «Εστίας» ε­τοι­μά­ζο­νται να υ­πο­δεχ­θούν στην Ελλά­δα ση­μα­ντι­κούς συγ­γρα­φείς που έ­χουν με­τα­φρά­σει και κυ­κλο­φο­ρούν ή­δη ή πρό­κει­ται να κυ­κλο­φο­ρή­σουν σύ­ντο­μα. Με­τα­ξύ αυ­τών θα εί­ναι ο Μάρ­τιν Βάλ­ζε­ρ, κο­ρυ­φαίο ό­νο­μα της σύγ­χρο­νης γερ­μα­νι­κής πε­ζο­γρα­φίας, και ο πο­λυ­βρα­βευ­μέ­νος α­με­ρι­κα­νός μυ­θι­στο­ριο­γρά­φος Ρί­τσαρ­ντ Πά­ουε­ρς... Ο ο­μώ­νυ­μος εκ­δο­τι­κός οί­κος συ­νε­χί­ζει α­κά­θε­κτος προς τα 130 έ­τη”.

Αυ­τά δή­λω­σε η Εύα Κα­ραϊτί­δη, εκ­δό­τρια της «Εστίας», με α­φορ­μή το κλεί­σι­μο του βι­βλιο­πω­λείου της «Εστίας» το πε­ρα­σμέ­νο Σάβ­βα­το, συ­μπλη­ρώ­νει ο δη­μο­σιο­γρά­φος. Ει­ρω­νεία της τύ­χης, οι εκ­δό­σεις δεν φέ­ρουν την ο­νο­μα­σία της «Εστίας» αλ­λά...  «Βι­βλιο­πω­λείον της Εστίας».

Για ό­λα φταίει η οι­κο­νο­μι­κή κρί­ση και οι χα­λε­ποί και­ροί, ό­πως λέ­νε. Τα αί­τια, ό­μως, εί­ναι συ­νή­θως πολ­λα­πλά και κά­ποια ε­ρω­τή­μα­τα μέ­νουν. Πώς θα δια­μορ­φω­νό­ταν η κα­τά­στα­ση εάν η Μά­νια Κα­ραϊτί­δη δεν α­πο­χω­ρού­σε και αν η Εστία δεν κο­βό­ταν στα δυο και μά­λι­στα, κα­τά τό­σο α­πό­λυ­το τρό­πο; Σύμ­φω­να με τον Κω­στή Κα­να­ρά­κη, τον τε­λευ­ταίο διευ­θυ­ντή του βι­βλιο­πω­λείου της Εστίας: “Και­ρό τώ­ρα, το κα­τά­στη­μα της ο­δού Σό­λω­νος εί­χε πά­ψει να εί­ναι προ­νο­μια­κό ση­μείο πώ­λη­σης των εκ­δό­σεων που γί­νο­νταν α­πό το εκ­δο­τι­κό στρα­τη­γείο της ο­δού Ευ­ρι­πί­δου. Από το 2010, μά­λι­στα, δεν γι­νό­ταν καν πί­στω­ση, η προ­μή­θεια των εκ­δό­σεων της «Εστίας» γι­νό­ταν πλέ­ον τοις με­τρη­τοίς”.

Όπως φαί­νε­ται, οι κλη­ρο­νό­μοι υ­πο­τι­μούν ή δεν ε­κτι­μούν σω­στά τα α­τού της Εστίας και, κυ­ρίως, το κοι­νό της. Το δεί­χνουν οι δη­λώ­σεις της εκ­δό­τριας που ε­τοι­μά­ζε­ται να υ­πο­δεχ­θεί τα με­γά­λα ο­νό­μα­τα της ξέ­νης λο­γο­τε­χνίας. Μό­νο που τον πο­λυ­βρα­βευ­μέ­νο α­με­ρι­κα­νό μυ­θι­στο­ριο­γρά­φο τον λαν­σά­ρει κα­λύ­τε­ρα έ­νας Κα­στα­νιώ­της για πα­ρά­δειγ­μα. Άλλα εί­ναι τα δι­κά της “με­τε­ρί­ζια”, που θα της έ­λε­γε και ο Αλέ­ξης Τσί­πρας, ο μό­νος πο­λι­τι­κός αρ­χη­γός, που ε­ξέ­φρα­σε τη θλί­ψη του για το κλεί­σι­μο του Βι­βλιο­πω­λείου της Εστίας.

Επί­σης, οι διευ­θύ­νο­ντες του Βι­βλιο­πω­λείου, με την κά­θο­δο των “βι­βλιο­πω­λείων α­λυ­σί­δω­ν”, προ­σπά­θη­σαν να του αλ­λά­ξουν φυ­σιο­γνω­μία για να γί­νει χώ­ρος φι­λι­κό­τε­ρος σε έ­να νεό­τε­ρο κοι­νό. Λη­σμό­νη­σαν, λ.χ., πως το συ­γκε­κρι­μέ­νο κα­τά­στη­μα ε­πι­λέ­χτη­κε κά­πο­τε για το με­γά­λο υ­πό­γειο. Εκεί ή­ταν ο τοί­χος με τα θε­α­τρι­κά και οι άλ­λοι με τη νε­ο­ελ­λη­νι­κή λο­γο­τε­χνία: μυ­θι­στο­ρή­μα­τα, διη­γή­μα­τα, τα­ξι­διω­τι­κά, της πα­λαιό­τε­ρης, του Με­σο­πο­λέ­μου και της νεό­τε­ρης. Σχε­δόν ο­λό­κλη­ρη η πε­ζο­γρα­φία της γε­νιάς του Τριά­ντα, κτή­μα του Βι­βλιο­πω­λείου της Εστίας. Ακό­μη και με­τά την χρο­νι­κή πε­ρίο­δο των α­πο­κλει­στι­κών δι­καιω­μά­των, 50 ή 70 χρό­νια, ο μύ­θος της α­νή­κει στην Εστία, εκ­δό­σεις και βι­βλιο­πω­λείο. Στο υ­πό­γειο, ό­πως και στο πα­τά­ρι με τα ι­στο­ρι­κά, λα­ο­γρα­φι­κά και λοι­πά δο­κι­μια­κά, ε­κεί πιο στρι­μωγ­μέ­να γύ­ρω α­πό το μπαλ­κο­νά­το ά­νοιγ­μα, υ­πήρ­χαν εκ­δό­σεις η­λι­κίας 20, 30 ή και πε­ρισ­σό­τε­ρων χρό­νων. Ακό­μη υ­πήρ­χε ο πί­σω τοί­χος του ι­σο­γείου με τα πε­ριο­δι­κά, ε­κτός α­πό τα α­θη­ναϊκά, της ε­παρ­χίας, και πέ­ραν του τρέ­χο­ντος τεύ­χους του­λά­χι­στον δυο, τρία ή και πε­ρισ­σό­τε­ρα πα­λαιό­τε­ρα. Τέ­λος, υ­πήρ­χε σε κε­ντρι­κή θέ­ση η τρά­πε­ζα για τα ορ­φα­νά βι­βλία. Με άλ­λα λό­για, ε­κεί­να που βγή­καν ι­δίοις α­να­λώ­μα­σιν, ό­χι τα ποιη­τι­κά αλ­λά τα πιο πα­ρα­γκω­νι­σμέ­να δο­κι­μια­κά α­πό ε­λάσ­σο­νες, ε­παρ­χιώ­τες και Ιδρύ­μα­τα, που κα­νέ­να βι­βλιο­πω­λείο δεν τους πα­ρα­χω­ρεί μια θέ­ση. Και ε­πρό­κει­το για θέ­ση στον ή­λιο, κα­θώς οι πε­λά­τες ει­δι­κών εν­δια­φε­ρό­ντων πή­γαι­ναν κα­τ’ ευ­θείαν ε­κεί.

Το Βι­βλιο­πω­λείο της Εστίας μάλ­λον πρώ­τα υ­πο­βαθ­μί­στη­κε, προ­σπα­θώ­ντας να α­να­νεω­θεί, και με­τά έ­κλει­σε. Όσο για τους συγ­γρα­φείς, καλ­λι­τέ­χνες και εν γέ­νει, πνευ­μα­τι­κούς αν­θρώ­πους, οι δη­λώ­σεις τους δεί­χνουν ό­τι  μάλ­λον συ­νέ­βα­λαν κι αυ­τοί με τον τρό­πο τους. Κα­τ’ αρ­χάς, τα με­γά­λα λό­για, που κα­τα­ντούν χω­ρίς νό­η­μα, ό­πως ε­κεί­να, πε­ρί συμ­βο­λι­κής α­πώ­λειας και κο­πής στα δυο του α­θη­ναϊκού το­πίου, ή πε­ρί τραυ­μα­τι­σμού της ε­θνι­κής συ­νεί­δη­σης και πλήγ­μα­τος της δη­μο­κρα­τίας. Δεί­χνουν κοι­νό­το­πα, λί­γο πο­λύ ται­ρια­στά σε ό­λους τους φο­ρείς πο­λι­τι­σμού που κλεί­νουν και τους θε­σμούς που δύουν. Η ου­σια­στι­κή σχέ­ση με το χώ­ρο φαί­νε­ται α­νύ­παρ­κτη. Μέ­νει κα­νείς με την ε­ντύ­πω­ση ό­τι πή­γαι­ναν στο Βι­βλιο­πω­λείο της Εστίας για δη­μό­σιες σχέ­σεις τα Σάβ­βα­τα ή σε άλ­λες εκ­δη­λώ­σεις ως τι­μώ­με­νοι και τι­μη­τές. Το μό­νο συ­γκε­κρι­μέ­νο χώ­ρο που μνη­μο­νεύουν α­πό το Βι­βλιο­πω­λείο εί­ναι το γρα­φείο της Μά­νιας Κα­ραϊτί­δη. “Με­τά ρα­κο­πο­σίας”, κα­τά δη­μο­σιο­γρα­φι­κή εκ­δο­χή. Στο μέλ­λον, που θα κλεί­νουν τα “βι­βλιο­πω­λεία α­λυ­σί­δες”, λι­γό­τε­ρο ε­στέτ πε­λά­τες θα α­να­φέ­ρο­νται με θλί­ψη στο κλεί­σι­μο της κα­φε­τέ­ριας.

Υπάρ­χει, πά­ντως, και η α­ντί­δρα­ση των δια­δι­κτυω­μέ­νων, που θα μπο­ρού­σε να χα­ρα­κτη­ρι­στεί πραγ­μα­τί­στι­κη στα ό­ρια του κυ­νι­σμού. Κα­τα­λο­γί­ζουν την α­που­σία προ­σφο­ρών, μειω­μέ­νων τι­μών και ελ­πί­ζουν στη θέ­ση του, Σό­λω­νος 60, να προ­κύ­ψει έ­να κα­λό ί­ντερ­νετ κα­φέ. ό­πως στη θέ­ση της «Ενδο­χώ­ρας» προέ­κυ­ψε κα­τά­στη­μα “α­λυ­σί­δας φούρ­νω­ν”. Στον Τύ­πο, την ά­πο­ψή της δια­δι­κτυα­κής πλειο­ψη­φίας και μάλ­λον ό­χι μό­νο, α­να­πτύσ­σει άρ­θρο στο ΒΗ­Μagazino της Λώ­ρης Κέ­ζα, δη­μο­σιο­γρά­φου που α­σχο­λή­θη­κε πε­ρισ­σό­τε­ρο α­πό δέ­κα χρό­νια με το βι­βλίο, ως κρι­τι­κός, εκ­δό­της λο­γο­τε­χνι­κού πε­ριο­δι­κού, συγ­γρα­φέ­ας παι­δι­κών βι­βλίω­ν: “Οι πε­λά­τες σαν και του λό­γου μου περ­νά­με α­πό τα βι­βλιο­πω­λεία αλ­λά δεν  α­νοί­γου­με  το πορ­το­φό­λι. Οι α­γο­ρές γί­νο­νται συ­στη­μα­τι­κά μέ­σω ί­ντερ­νετ. Χω­ρίς  να ση­κω­θού­με α­πό την κα­ρέ­κλα, χω­ρίς να πά­με στο κέ­ντρο της πό­λης, χω­ρίς να  μι­λή­σου­με σε άν­θρω­πο δια­λέ­γου­με τους τίτ­λους, πλη­ρώ­νου­με με paypal και  πε­ρι­μέ­νου­με τον τα­χυ­δρό­μο να φέ­ρει την πρα­μά­τεια στην πόρ­τα. Δε­κά­δες  δι­καιο­λο­γη­τι­κά για τον νέο τρό­πο προ­μή­θειας βι­βλίων. Μια προ­τί­μη­ση στα  ξε­νό­γλωσ­σα και οι ε­ξω­φρε­νι­κά χα­μη­λές τι­μές στα με­τα­χει­ρι­σμέ­να του δια­δι­κτίου  –  ό­ταν λέ­με «με­τα­χει­ρι­σμέ­να» εν­νοού­με «δια­βα­σμέ­να», σε ά­ρι­στη κα­τά­στα­ση, με  τι­μές α­πό 1,5 ευ­ρώ....  Έχω εκ­παι­δεύ­σει τα παι­διά μου στο ψη­φια­κό ε­μπό­ριο. Δεν τα έ­χω μά­θει να  ξε­φυλ­λί­ζουν μέ­σα σε έ­να κα­τά­στη­μα αλ­λά να ε­πι­λέ­γουν βι­βλία μέ­σα α­πό την ο­θό­νη  του υ­πο­λο­γι­στή.” Αν δεν σφάλ­λου­με, πρό­κει­ται για παι­διά πέ­ντε ή έ­ξι χρό­νων.

   

Μάλ­λον ά­δο­ξο το τέ­λος του Βι­βλιο­πω­λείου της Εστίας. Άδο­ξο για­τί φά­ντα­ζε ως τέ­με­νος βι­βλίου σε μια πό­λη πά­σχου­σα α­πό βι­βλιο­θή­κες και σε μια ε­πο­χή που το κα­λό βι­βλίο πολ­το­ποιεί­ται κα­τ’  α­πό­λυ­τη προ­τε­ραιό­τη­τα.

Ενας ε­πι­τυ­χη­μέ­νος τίτ­λος ως αρ­χή, εί­ναι το ή­μι­συ του πα­ντός. Πό­σω μάλ­λον, ό­ταν πρό­κει­ται για συ­να­γω­γή κει­μέ­νων, που α­ντι­με­τω­πί­ζε­ται κα­τά κα­νό­να μεμ­ψί­μοι­ρα α­πό κρι­τι­κούς και ε­πι­τρο­πές βρα­βεύ­σεων. Όπως φαί­νε­ται και α­πό τη μορ­φή λήμ­μα­τος που έ­χουν συ­νή­θως οι α­ντί­στοι­χες βι­βλιο­πα­ρου­σιά­σεις, τους δυ­σχε­ραί­νει ο α­πο­σπα­σμα­τι­κός χα­ρα­κτή­ρας αυ­τών των βι­βλίων, που α­παι­τεί προ­σε­κτι­κό­τε­ρη α­νά­γνω­ση. Ενώ, ο συ­χνός α­πο­κλει­σμός πα­ρό­μοιων βι­βλίων α­πό τα βρα­βεία δο­κι­μίου γί­νε­ται με αι­τιο­λο­γία την α­νυ­παρ­ξία ι­σχυ­ρού θε­μα­τι­κού ι­στού. Ανε­ξάρ­τη­τα τού κα­τά πό­σο αυ­τή ευ­στα­θεί και δεν α­πο­τε­λεί προ­σχη­μα­τι­κή δι­καιο­λο­γία α­πόρ­ρι­ψης. Αυ­τήν την κα­λή αρ­χή ε­ξα­σφά­λι­σε ο Νά­σος Βα­γε­νάς με τον ι­διαί­τε­ρα ε­πι­τυ­χη­μέ­νο τίτ­λο του και­νού­ριου βι­βλίου του. Εί­ναι ι­διαί­τε­ρα ε­πι­τυ­χη­μέ­νος, α­κρι­βώς για­τί α­να­δει­κνύει το ι­σχυ­ρό ε­νο­ποιό στοι­χείο των κει­μέ­νων. Σύμ­φω­να και με τον υ­πό­τιτ­λο, πρό­κει­ται για “κρι­τι­κές δια­μά­χες” με­τα­ξύ δυο, κά­πο­τε και τριών, συγ­γρα­φέων, που ε­κτυ­λίσ­σο­νται σε σει­ρά δυο ή και πε­ρισ­σό­τε­ρων δη­μο­σιευ­μά­των. Συ­νο­λι­κά, πα­ρα­κο­λου­θού­με ε­πτά θε­α­μα­τι­κές “γκιό­στρες”, που έ­λα­βαν χώ­ρα ε­ντός της τε­λευ­ταίας δε­κα­ε­τίας, σε πεί­σμα της κρα­τού­σας α­ντί­λη­ψης, που θεω­ρεί ως πλέ­ον α­πο­δο­τι­κή, ά­ρα και εν­δε­δειγ­μέ­νη, συ­μπε­ρι­φο­ρά για πα­νε­πι­στη­μια­κούς αλ­λά και λοι­πούς συγ­γρα­φείς, την α­πο­φυ­γή πα­ρό­μοιων α­ντι­πα­ρα­θέ­σεων. 

Ο συ­γκε­κρι­μέ­νος τίτ­λος φέ­ρει το πρό­σθε­το πλε­ο­νέ­κτη­μα της πα­ρα­στα­τι­κό­τη­τας του με­τα­φο­ρι­κού λό­γου, που συ­μπλη­ρώ­νε­ται με την ει­κό­να του ε­ξω­φύλ­λου. Κα­τά κα­νό­να, οι συγ­γρα­φείς πα­ρα­με­λούν τη μα­κέ­τα ε­ξω­φύλ­λου, α­φή­νο­ντας τη φρο­ντί­δα της στον εκ­δό­τη. Εδώ, ει­κο­νο­ποιεί, κα­τά μο­να­δι­κό τρό­πο, τον τίτ­λο. Πρό­κει­ται για το με­σαίο τμή­μα α­πό το ζω­γρα­φι­κό τρί­πτυ­χο του Φλω­ρε­ντί­νου Πά­ο­λο Ου­τσέ­λο, «Μά­χη του Σαν Ρο­μά­νο». Το τρί­πτυ­χο α­πα­θα­να­τί­ζει την α­να­μέ­τρη­ση Φλω­ρε­ντί­νων και Σιε­νέ­ζων στη μά­χη του 1432 και το θρίαμ­βο των πρώ­των, που σή­μα­νε την ά­νο­δο της δυ­να­στείας των Με­δί­κων. Το πρώ­το τμή­μα δεί­χνει τον αρ­χη­γό των Φλω­ρε­ντί­νων με το στρά­τευ­μά του να προ­σέρ­χε­ται στην α­να­μέ­τρη­ση, το τρί­το α­πει­κο­νί­ζει τον σύμ­μα­χό του, τον ο­ποίο εί­χε ε­σπευ­σμέ­νως κα­λέ­σει σε βοή­θεια, αλ­λά ε­κεί­νος έ­φτα­σε με κα­θυ­στέ­ρη­ση στο τέ­λος της μά­χης, ε­νώ το με­σαίο ε­στιά­ζει στο γκρέ­μι­σμα α­πό το ά­λο­γο του αρ­χη­γού των Σιε­νέ­ζων, δεί­χνο­ντας μό­νο το μα­κρύ δό­ρυ του νι­κη­τή. Δείγ­μα πρώι­μης α­να­γεν­νη­σια­κής τέ­χνης το τρί­πτυ­χο, χρο­νο­λο­γη­μέ­νο πε­ρί το 1438, δί­νει στη μά­χη το χα­ρα­κτή­ρα α­γω­νί­σμα­τος. Ιδίως το με­σαίο που ε­πι­λέ­γε­ται ως ε­ξώ­φυλ­λο, με τον πε­σμέ­νο ιπ­πέα και σε πρώ­το πλά­νο τα α­κό­ντια, θυ­μί­ζει σκή­νη α­πό ι­σχυ­ρό κο­ντα­ρο­χτύ­πη­μα. 

Για αιώ­νες, η γκιό­στρα συ­νι­στού­σε έ­ναν ι­διαί­τε­ρο τύ­πο κο­ντα­ρο­μα­χίας. Η σύ­γκρου­ση των δυο έ­φιπ­πων α­ντι­πά­λων α­ντι­στοι­χεί θαυ­μά­σια  στην δια της γρα­φί­δας α­ντι­πα­ρά­θε­ση. Μα­κράν των χει­ρο­δι­κιών, με τις ο­ποίες εκ­φρά­ζουν κα­μιά φο­ρά τη δυ­σα­ρέ­σκειά τους οι συγ­γρα­φείς α­πέ­να­ντι στους κρι­τι­κούς. Άλλω­στε, η γκιό­στρα στά­θη­κε α­νέ­κα­θεν α­γώ­νι­σμα των ευ­γε­νών. Και πράγ­μα­τι, στις τέσ­σε­ρις “γκιό­στρες” του βι­βλίου, κο­ντα­ρο­χτυ­πιού­νται πα­νε­πι­στη­μια­κοί, η­με­δα­ποί ή και της αλ­λο­δα­πής, που ση­μαί­νει αν­θρώ­ποι α­πό την άρ­χου­σα πνευ­μα­τι­κή τά­ξη.  Αλλά και στις τρεις, που ο πα­νε­πι­στη­μια­κός συγ­γρα­φέ­ας δεν μά­χε­ται α­πό­ψεις και θέ­σεις συ­να­δέλ­φων του, οι α­ντί­πα­λοι δια­θέ­τουν ε­παρ­κείς τίτ­λους ευ­γε­νείας, κυ­ρίως στον ε­πί­μα­χο χώ­ρο της κρι­τι­κής. 

Ένα άλ­λο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό του εν λό­γω ιπ­πι­κού α­γω­νί­σμα­τος, με βα­ρύ­νου­σα με­τα­φο­ρι­κή ση­μα­σία, εί­ναι ο ε­πι­διω­κό­με­νος στό­χος. Δεν α­πο­σκο­πεί στον τραυ­μα­τι­σμό του α­ντι­πά­λου ού­τε στη θα­νά­τω­σή του, πα­ρά μό­νο στο κρή­μνι­σμά του α­πό το ά­λο­γο, που αλ­λη­γο­ρι­κά θα μπο­ρού­σε να υ­παι­νίσ­σε­ται την α­πώ­λεια του γοή­τρου της αυ­θε­ντίας. Εξ ου το ά­νευ αιχ­μής δό­ρυ, που βρί­σκει το ι­σο­δύ­να­μό του σε μια γρα­φί­δα χω­ρίς ε­μπά­θεια και κα­κο­βου­λία. Μό­νη ε­ξαί­ρε­ση η τε­λευ­ταία “γκιό­στρα”, ό­που ο α­ντί­πα­λος, ερ­χό­με­νος α­πό τη Θεσ­σα­λία και Αφέ­ντης του Ανα­λά­του, δεν φαί­νε­ται να σέ­βε­ται τους ιπ­πο­τι­κούς κα­νό­νες και προ­κα­λεί με αιχ­μές λι­βε­λο­γρα­φίας τον Άρχο­ντα α­πό τη Μα­κε­δο­νία. Γι’ αυ­τό και ε­κεί­νος α­ντε­πι­τί­θε­ται και “ω­σάν τον εί­δεν α­νοι­κτό στής κε­φα­λής τα μέ­ρη,/ και μπή­χνει του ό­λο το σπα­θί εις το λαι­μό α­πο­κά­τω”. 

Οι στί­χοι εί­ναι α­πό τη γκιό­στρα με “α­φέ­ντες και αρ­χο­ντό­που­λα” του «Ερω­τό­κρι­του», ό­πως και το δί­στι­χο, που ε­πι­λέ­γε­ται ως μό­το του βι­βλίου. Σε ε­κεί­νο, ο Βι­τσέ­ντζος Κορ­νά­ρος α­πο­κα­λεί παι­χνί­δι τη γκιό­στρα, που κα­τα­λαμ­βά­νει ο­λό­κλη­ρο το δεύ­τε­ρο μέ­ρος του πε­ντα­με­ρούς έμ­με­τρου ε­ρω­τι­κού μυ­θι­στο­ρή­μα­τος. Απο­τε­λεί και αυ­τή έ­ναν α­πό τους τολ­μη­ρούς α­να­χρο­νι­σμούς του ποιη­τή. Την έ­φε­ραν α­πό τη φρα­γκι­κή Δύ­ση οι Σταυ­ρο­φό­ροι, την υιο­θέ­τη­σαν και την ο­νό­μα­σαν τζιού­στρα οι Ρω­μαίοι της Κων­στα­ντι­νού­πο­λης, την δια­τή­ρη­σαν σαν ε­ορ­τα­στι­κή τε­λε­τουρ­γία οι Κερ­κυ­ραίοι κα­τά τη βε­νε­τι­κή κυ­ριαρ­χία. Η αι­μα­τη­ρή “giostre a outrance” με­τα­μορ­φώ­θη­κε σε “giostre a plaisance”, με το­νι­σμέ­να τα θε­α­τρι­κά στοι­χεία προς τέρ­ψη ε­νός φι­λο­θεά­μο­νος κοι­νού. 

Αυ­τό, α­κρι­βώς, κα­τορ­θώ­νει και η εκ­δο­χή της “γκιό­στρας” ως α­νά­γνω­σμα, που προ­τεί­νει ο Βα­γε­νάς. Μπο­ρεί στις “γκιό­στρες” της γρα­φί­δας να μην προ­βλέ­πε­ται ως έ­πα­θλο νύ­φη α­πό αρ­χο­ντι­κή γε­νιά ού­τε καν πο­λυ­ποί­κιλ­τος στέ­φα­νος, ω­στό­σο, στον πνευ­μα­τι­κό στί­βο η υ­πε­ρί­σχυ­ση μιας πρό­τα­σης σε έ­να θε­μα­τι­κό πε­δίο α­πο­τε­λεί υ­ψη­λή ε­πι­βρά­βευ­ση. Ανε­ξάρ­τη­τα αν η νί­κη σπα­νίως α­να­γνω­ρί­ζε­ται α­πό τον α­ντί­πα­λο, ό­πως γί­νε­ται στις ιπ­πο­τι­κές α­να­με­τρή­σεις. Εξάλ­λου ου­δέ­πο­τε στα ελ­λη­νι­κά πράγ­μα­τα υ­πήρ­ξε πα­ρά­δο­ση δια­λό­γου. Με άλ­λα λό­για, α­που­σιά­ζει η ι­διαί­τε­ρη α­γω­γή α­λη­θι­νού δια­λό­γου ή, σω­στό­τε­ρα, ο διά­λο­γος εί­ναι τέ­χνη, την ο­ποία α­γνοού­με, ε­νώ, κα­τά τα άλ­λα, φε­ρό­μα­στε πρώ­τοι κλη­ρο­νό­μοι των πλα­τω­νι­κών δια­λό­γων. Έτσι, η α­πο­νο­μή ή ό­χι του κο­τί­νου α­πο­μέ­νει στον α­να­γνώ­στη.

Στις “γκιό­στρες” του βι­βλίου, πα­ρό­τι ο Άρχο­ντας α­πό τη Μα­κε­δο­νία φαί­νε­ται να δια­θέ­τει ό­λες τις πο­λε­μι­κές α­ρε­τές, κα­νέ­να κο­ντα­ρο­χτύ­πη­μα δεν κρί­νε­ται ο­ρι­στι­κά. Ας ό­ψε­ται ο ε­ξο­πλι­σμός των έ­φιπ­πων α­ντι­πά­λων του, που προ­βλέ­πει, ε­κτός α­πό το στο­μω­μέ­νο δό­ρυ, βα­ριά πα­νο­πλία.  Εί­ναι προ­φα­νές ό­τι οι νι­κη­μέ­νοι φέ­ρουν σαν βα­ριά πα­νο­πλία την πε­ρισ­σή αυ­το­πε­ποί­θη­σή τους, χά­ρις στην ο­ποία, ό­χι μό­νο προ­φυ­λάσ­σο­νται α­πό τραυ­μα­τι­σμούς, αλ­λά και ε­πα­νέρ­χο­νται δρι­μύ­τε­ροι. Ακό­μη και σε μια “γκιό­στρα”, τό­σο πε­ρί­τε­χνή ώ­στε η α­φή­γη­σή της να κα­τα­λαμ­βά­νει σχε­δόν το έ­να τρί­το των σε­λί­δων του βι­βλίου, ε­κεί που ό­λα δεί­χνουν ό­τι ο Άρχο­ντας νι­κά­ει κα­τά κρά­τος, κα­θώς ο α­ντί­πα­λος, που έρ­χε­ται α­πό την Ήπει­ρο και α­φε­ντεύει στην γη­ραιά Αλβιώ­να, εί­ναι έ­τοι­μος να κα­τα­κρη­μνι­σθεί, εμ­φα­νί­ζε­ται δεύ­τε­ρος α­ντί­πα­λος, Αφέ­ντης της Κρή­της αυ­τός, που σπεύ­δει να τον συν­δρά­μει, χω­ρίς κα­λά κα­λά να προ­λά­βει να φο­ρέ­σει την αρ­μα­τω­σιά του. Όπως, δη­λα­δή, συμ­βαί­νει στο τρί­πτυ­χο του Φλω­ρε­ντί­νου ζω­γρά­φου. Μό­νο που ε­δώ, ο ερ­χό­με­νος με κα­θυ­στέ­ρη­ση Άρχο­ντας θεω­ρεί πως η μά­χη δεν έ­χει κρι­θεί και την ξε­κι­νά­ει εκ νέ­ου, σαν έ­να δεύ­τε­ρο γύ­ρο.

Ο α­να­γνώ­στης, ό­λες τις γκιό­στρες, α­πό του «Ερω­τό­κρι­του» μέ­χρι τις ε­πτά του βι­βλίου, τις πα­ρα­κο­λου­θεί μέ­σα α­πό το λό­γο των ποιη­τώ­ν-α­φη­γη­τών. Στην πε­ρί­πτω­ση του βι­βλίου, χρειά­ζε­ται να δεί­ξει ε­μπι­στο­σύ­νη στον α­φη­γη­τή, κα­θώς δη­μο­σιεύο­νται τα κεί­με­να της μιας μό­νο πλευ­ράς. Στην πύ­κνω­ση του α­ντί­πα­λου λό­γου, δο­κι­μά­ζε­ται η δε­ξιό­τη­τα κα­θώς και η ε­ντι­μό­τη­τα του ποιη­τή-α­φη­γη­τή. Ο Βα­γε­νάς α­πο­φεύ­γει την πε­ρι­λη­πτι­κή α­πό­δο­ση, κα­θώς γνω­ρί­ζει ό­τι η ε­πι­λο­γή α­πό τον α­ντί­πα­λο μιας συ­γκε­κρι­μέ­νης λέ­ξης συ­χνά φω­τί­ζει υ­πεκ­φυ­γές και λαν­θά­νου­σες προ­θέ­σεις. Γι’ αυ­τό πα­ρα­θέ­τει αυ­τού­σια τα κομ­βι­κά και ε­πί­μα­χα α­πο­σπά­σμα­τα, τα ο­ποία γε­φυ­ρώ­νει με συ­νό­ψεις των εν­διά­με­σων πε­ρι­κο­πών. Έλεγ­χος των πρω­τό­τυ­πων κει­μέ­νων στις προ­σι­τές σε ε­μάς πη­γές δεί­χνει ό­τι κα­τορ­θώ­νει να τα με­τα­φέ­ρει χω­ρίς πα­ρα­να­γνώ­σεις και πα­ρα­φρά­σεις. Ενώ, πα­ράλ­λη­λα, δια­τη­ρεί στο α­κέ­ραιο την α­φη­γη­μα­τι­κό­τη­τα του λό­γου, α­πο­φεύ­γο­ντας τους σχο­λα­στι­κι­σμούς.

Μια γκιό­στρα, ό­πως ε­κεί­νη του «Ερω­τό­κρι­του», μπο­ρεί να διορ­γα­νώ­νε­ται για να δια­σκε­δά­σει η κό­ρη του Ρή­γα, α­ντι­θέ­τως μια “κρι­τι­κή δια­μά­χη” αν­τλεί, πρω­τί­στως, το εν­δια­φέ­ρον της, κα­θώς και τα κύ­ρια χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της, έ­κτα­ση και έ­ντα­ση, α­πό το θέ­μα της. Οι ε­πτά “κρι­τι­κές δια­μά­χες” του βι­βλίου ε­πα­νέρ­χο­νται σε βα­σι­κά προ­βλή­μα­τα της νε­ο­ελ­λη­νι­κής γραμ­μα­τείας, τα ο­ποία ο Βα­γε­νάς πο­λιορ­κεί συ­στη­μα­τι­κά ε­δώ και χρό­νια. Αυ­τές δεν πα­ρα­τάσ­σο­νται σύμ­φω­να με την ι­στο­ρι­κή ε­παλ­λη­λία, ε­κτός α­πό τις δυο πρώ­τες, που πα­ρα­κο­λου­θούν τη ροή των αρ­χι­κών κε­φα­λαίων της Ιστο­ρίας της Νε­ο­ελ­λη­νι­κής Λο­γο­τε­χνίας. 

      Σε κεί­με­νο προ­γε­νέ­στε­ρου βι­βλίου του, ο Βα­γε­νάς πα­ρα­τη­ρεί, ό­τι το σπου­δαιό­τε­ρο ι­στο­ριο­γρα­φι­κό πρό­βλη­μα της νε­ο­ελ­λη­νι­κής λο­γο­τε­χνίας εί­ναι ο κα­θο­ρι­σμός των α­παρ­χών της. Εκεί συ­νο­ψί­ζει τις ε­ναρ­κτή­ριες χρο­νο­λο­γίες, που υιο­θε­τούν οι Ιστο­ρίες, για να ε­πι­κε­ντρω­θεί σε έ­να Συ­νέ­δριο του 1991, που εί­χε αυ­τό το θέ­μα ως κύ­ριο ζη­τού­με­νο. Το γε­νι­κό­τε­ρα α­πο­δε­κτό συ­μπέ­ρα­σμα ε­κεί­νου του Συ­νε­δρίου ή­ταν ό­τι, για να ε­κλη­φθεί έ­να συ­γκε­κρι­μέ­νο έρ­γο ως ση­μείο εκ­κί­νη­σης, δεν αρ­κεί το κρι­τή­ριο της γλώσ­σας, αλ­λά α­παι­τού­νται πρό­σθε­τα στοι­χεία, που να δεί­χνουν πως ο συγ­γρα­φέ­ας του διέ­θε­τε ελ­λη­νι­κή συ­νεί­δη­ση. Για έ­να α­πό αυ­τά τα στοι­χεία εί­χε κά­νει α­πό νω­ρίς λό­γο ο Κ. Θ. Δη­μα­ράς. Αφο­ρά τη σχέ­ση κά­θε ε­πο­χής με τους Έλλη­νες των αρ­χαίων χρό­νων. Στη μέ­ση και ύ­στε­ρη βυ­ζα­ντι­νή πε­ρίο­δο, πα­ρά τη γλωσ­σι­κή συγ­γέ­νεια, δεν τους θεω­ρού­σαν προ­γό­νους τους, σε α­ντί­θε­ση με τους με­τα­γε­νέ­στε­ρους Γραι­κούς. Σε αυ­τό το θέ­μα ε­πι­κε­ντρώ­νε­ται η πρώ­τη “γκιό­στρα”, σε δυο γύ­ρους, με α­ντί­πα­λο πα­νε­πι­στη­μια­κό, που α­φε­ντεύει στη Γερ­μα­νία και ο ο­ποίος ξε­κι­νά­ει την ε­πί­θε­ση. 

Εκμε­ταλ­λευό­με­νος ο προ­κλη­θείς κε­νά στην ε­νη­μέ­ρω­ση του α­ντι­πά­λου, αλ­λά και συ­γκε­κρι­μέ­νες πα­ρα­να­γνώ­σεις του, τις ο­ποίες λε­πτο­με­ρώς α­να­λύει, βρί­σκει την ευ­και­ρία να κά­νει πο­λύ­πλευ­ρη ε­πι­σκό­πη­ση του θέ­μα­τος. Τα δυο συ­νε­χό­με­να κεί­με­να θα μπο­ρού­σαν να α­πο­τε­λέ­σουν το πρώ­το κε­φά­λαιο σε μια Ιστο­ρία Νε­ο­ελ­λη­νι­κής Λο­γο­τε­χνίας, η ο­ποία, μά­λι­στα, θα α­ντα­πο­κρι­νό­ταν στο αί­τη­μα των ι­στο­ριο­γρά­φων για μια δια­φο­ρε­τι­κή Ιστο­ρία νε­ο­τε­ρι­κής μορ­φής. Ού­τε ε­νιαία α­φή­γη­ση, ού­τε συλ­λο­γι­κή λημ­μα­το­γρά­φη­ση, αλ­λά υ­βρι­δι­κής μορ­φής, με τις α­ρε­τές αμ­φο­τέ­ρων και πρό­σθε­το α­τού την α­να­γνω­σι­μό­τη­τα, χά­ρις στο νεύ­ρο, μάλ­λον τον οί­στρο, που δια­θέ­τει μια “γκιό­στρα”. Μέ­νου­με με την α­πο­ρία, κα­τά πό­σο ο Βα­γε­νάς συ­νει­δη­το­ποιεί αυ­τήν την πλευ­ρά του εν προό­δω δη­μο­σιευ­μέ­νου έρ­γου του. Όπως και να έ­χει, αυ­τός ο πρώ­τος α­ντιρ­ρη­τι­κός λό­γος συμ­βάλ­λει στην α­νά­δει­ξη της πα­λαιό­τε­ρης πρό­τα­σής του για έ­ναν πρώ­το ποιη­τή, που να εί­ναι και ελ­λη­νό­γλωσ­σος και με ελ­λη­νι­κή συ­νεί­δη­ση και ο ο­ποίος α­να­ζη­τεί­ται στη μα­κρά χρο­νι­κή πε­ρίο­δο α­πό τον 11ο αι. μέ­χρι και τα μέ­σα του 17ου. 

Η δεύ­τε­ρη “γκιό­στρα”, η θε­α­μα­τι­κό­τε­ρη, ε­κτυ­λίσ­σε­ται σε τρεις γύ­ρους και με δυο α­ντι­πά­λους. Τα τρία συ­νε­χό­με­να κεί­με­να του βι­βλίου θα μπο­ρού­σαν να α­πο­τε­λέ­σουν έ­να δεύ­τε­ρο κε­φά­λαιο της Ιστο­ρίας Βα­γε­νά, που θα α­φο­ρού­σε την πε­ζο­γρα­φία της πρώ­της πε­ντη­κο­ντα­ε­τίας του νε­ο­ελ­λη­νι­κού κρά­τους, 1830-1880, εκ­κι­νώ­ντας α­πό τα Επτά­νη­σα. Θέ­μα ι­διαί­τε­ρα εν­δια­φέ­ρον, που πα­ρα­μέ­νει α­νοι­χτό προς πε­ραι­τέ­ρω διε­ρεύ­νη­ση, κα­θώς η πε­ζο­γρα­φι­κή πα­ρα­γω­γή, πρω­τό­τυ­πη και με­τα­φρα­σμέ­νη, στο με­γα­λύ­τε­ρο μέ­ρος της ε­ξα­κο­λου­θεί να λαν­θά­νει σε ε­φη­με­ρί­δες και πε­ριο­δι­κά. Γνω­ρί­ζου­με μό­νο ό­σα διέ­σω­σαν οι αι­σθη­τι­κές προ­τι­μή­σεις των συγ­χρό­νων των συγ­γρα­φέων ή έ­στω, ε­κεί­νες των δυο τριών ε­πό­με­νων γε­νιών. Με­μο­νω­μέ­να ευ­ρή­μα­τα, ω­στό­σο, δεί­χνουν το αυ­το­νό­η­το, δη­λα­δή το πό­σο αυ­τές οι α­ξιο­λο­γή­σεις α­πέ­χουν α­πό τις ση­με­ρι­νές. Γι’ αυ­τό και εί­ναι με­γά­λη η α­πο­ρία του φι­λο­θεά­μο­νος κοι­νού, ό­ταν αιφ­νι­δια­στι­κά ει­σβάλ­λει στον τρί­το γύ­ρο, ό­πως ή­δη α­να­φέ­ρα­με, ο Αφέ­ντης της Κρή­της και ρί­χνει το γά­ντι. 

Με τον αέ­ρα του πα­λαί­μα­χου, α­ντι­πα­ρέρ­χε­ται την αι­τία των δια­ξι­φι­σμών, που ή­ταν η πο­σό­τη­τα ε­κεί­νης της πρώ­της σο­δειάς μυ­θο­πλα­στι­κών πε­ζών, και ο­ρί­ζει ως ζη­τού­με­νο την ποιό­τη­τα των έρ­γων. Στη συ­νέ­χεια, προ­κα­λεί με το ρη­το­ρι­κό ε­ρώ­τη­μα: «Την αι­σθη­τι­κή ή τη στα­τι­στι­κή θα ε­πι­λέ­ξου­με;» Ξέ­θαρ­ρος δεν δι­στά­ζει να α­πο­κα­λύ­ψει πως ήρ­θε ξαρ­μά­τω­τος: «Δη­λώ­νω α­πό την αρ­χή ό­τι, έ­ξω α­πό δύο-τρεις ε­ξαι­ρέ­σεις, τα βι­βλία αυ­τά δεν έ­χουν πε­ρά­σει α­πό τα χέ­ριά μου» Αυ­τός έ­νας πε­πει­ρα­μέ­νος σε πα­ρό­μοια ζη­τή­μα­τα, πώς μπο­ρεί να πα­ρα­βλέ­πει ό­τι η στα­τι­στι­κή δεν ι­σχύει για τα έρ­γα της τέ­χνης και κυ­ρίως, ό­τι η αι­σθη­τι­κή εί­ναι στε­νή συ­νάρ­τη­ση του χρό­νου, αλ­λά και ό­τι αυ­τή έρ­χε­ται πά­ντα ως ύ­στε­ρο στοι­χείο.

Μέ­νουν πέ­ντε “γκιό­στρες”. Σε ι­στο­ρι­κή ε­παλ­λη­λία, τρί­τη το­πο­θε­τεί­ται ε­κεί­νη γύ­ρω α­πό τον Κάλ­βο και έ­πο­νται οι “κρι­τι­κές δια­μά­χες” για τον Κα­ρυω­τά­κη και τον Σε­φέ­ρη. Τα κεί­με­να του Βα­γε­νά ε­πι­μέ­νουν στα κοι­νώς πα­ρα­δε­δεγ­μέ­να, σε μια προ­σπά­θεια να ξε­κα­θα­ρι­στεί το το­πίο α­πό πα­ρα­να­γνώ­σεις και αίο­λες ερ­μη­νείες. Ιδιαί­τε­ρα στην πε­ρί­πτω­ση του Σε­φέ­ρη, ό­που τί­θε­ται προς συ­ζή­τη­ση α­πό τον α­ντί­πα­λο α­κό­μη και η συγ­γρα­φι­κή του ε­ντι­μό­τη­τα. Ού­τε λί­γο ού­τε πο­λύ, κα­τη­γο­ρεί­ται για λο­γο­κλο­πή α­πό τον Πα­πα­δια­μά­ντη και μά­λι­στα, α­πό κρι­τι­κό ξέ­νης λο­γο­τε­χνίας, που κα­τέ­χει ά­ρι­στα τα της δια­κει­με­νι­κό­τη­τας. Αλλά ο Σε­φέ­ρης βρί­σκε­ται στις πα­ρά­πλευ­ρες α­πώ­λειες και της “γκιό­στρας” πε­ρί τον Κα­ρυω­τά­κη. Ακό­μη και ο Άρχο­ντας α­πό τη Μα­κε­δο­νία, με ε­πι­κε­ντρω­μέ­νη την προ­σο­χή του στους α­πο­τε­λε­σμα­τι­κό­τε­ρους για την ά­μυ­νά του δια­ξι­φι­σμούς, ε­ξα­να­γκά­ζε­ται να “α­πα­ριθ­μή­σει τα ψε­γά­δια, που εί­χε πα­λαιό­τε­ρα ε­πι­ση­μά­νει στο έρ­γο του Σε­φέ­ρη”. Κι ό­μως, α­πό τό­τε που τα α­νέ­λυ­σε έ­χουν πα­ρέλ­θει τρεις και πλέ­ον δε­κα­ε­τίες. Ένας “σε­φε­ρο­λά­τρης” α­να­γνώ­στης, ό­πως ε­μείς κα­λή ώ­ρα, που δεν έ­χου­με πρό­βλη­μα να το α­πο­δε­χτού­με, θα πρό­τει­νε ε­πα­νε­ξέ­τα­ση, ι­δίως ε­κεί­νης της προ ει­κο­σα­ε­τίας με­λέ­της για τις αι­τίες α­πο­τυ­χίας του πρώ­του σε­φε­ρι­κού μυ­θι­στο­ρή­μα­τος.  Έχει, άλ­λω­στε, ως α­βά­ντα την ε­λα­στι­κό­τη­τα που προ­σφέ­ρουν  τα με­τα­νεω­τε­ρι­κά κρι­τή­ρια. 

Στις πα­ρά­πλευ­ρες α­πώ­λειες της ί­διας “γκιό­στρας” βρί­σκε­ται και ο Γιώρ­γος Κα­τσί­μπα­λης. Μέ­χρι και ο Άρχο­ντας, συμ­με­ρι­ζό­με­νος α­πό­ψεις νεό­τε­ρων, του κα­τα­φέρ­νει ξι­φι­σμό. Πό­σο, ό­μως, κα­λά γνω­ρί­ζου­με το τι πρό­σφε­ρε στην γε­νιά του ’30, ό­ταν το με­γα­λύ­τε­ρο μέ­ρος της συ­χνά σο­φής στή­ρι­ξής του φαί­νε­ται ό­τι διο­χε­τεύ­τη­κε στις κου­βέ­ντες του με τους κύ­ριους εκ­προ­σώ­πους της; Ποιος α­να­ζή­τη­σε τα λι­γο­στά γρα­πτά του; Ακό­μη μέ­χρι πρό­σφα­τα δεν εί­χε ταυ­το­ποιη­θεί ως δι­κό του το ψευ­δώ­νυ­μο Βου­γάς. Με τα ση­με­ρι­νά ι­σχύο­ντα μέ­σα και σταθ­μά προ­βο­λής και χρη­σι­μο­θη­ρίας, μάλ­λον α­δυ­να­τού­με να συλ­λά­βου­με μια φυ­σιο­γνω­μία ό­πως ε­κεί­νη του Κο­λοσ­σού του Μα­ρου­σιού. Του­λά­χι­στον, λοι­πόν, ας υ­πάρ­χει το πε­ρι­θώ­ριο της αμ­φι­βο­λίας.

Αφή­σα­με για το τέ­λος δυο “γκιό­στρες”, στις ο­ποίες ο Άρχο­ντας α­πό τη Μα­κε­δο­νία θα έ­πρε­πε, κα­τά τη γνώ­μη μας, να μην ε­μπλα­κεί. Δεν α­πο­δέ­χε­σαι κο­ντα­ρο­χτύ­πη­μα με α­ντι­πά­λους που δεν τη­ρούν τους κα­νό­νες ιπ­πο­σύ­νης. Ο έ­νας δεν σέ­βε­ται ού­τε τον πλέ­ον στοι­χειώ­δη, που ο­ρί­ζει ό­τι δεν ε­πι­τί­θε­σαι σε κά­ποιον α­ναί­τια, ε­πει­δή, λ.χ., δεν σου α­ρέ­σει το πα­ρου­σια­στι­κό του. Κα­τ’ α­να­λο­γία, πο­τέ έ­νας κρι­τι­κός δεν α­πο­φαί­νε­ται για βι­βλίο, που δεν έ­χει δια­βά­σει, ε­πει­δή δεν ε­γκρί­νει την η­θι­κή στά­ση του συγ­γρα­φέα του. Ανα­φε­ρό­μα­στε στην “γκιό­στρα”, που γί­νε­ται για το μυ­θι­στό­ρη­μα της Ρέ­ας Γα­λα­νά­κη, «Αμί­λη­τα, βα­θιά νε­ρά», το ο­ποίο α­πε­ρί­σκε­πτος Αφέ­ντης χα­ρα­κτή­ρι­σε “χυ­δαίο βιο­γρα­φι­σμό”. Το “χυ­δαίος” σε α­ντι­δια­στο­λή προς το σκέ­το βιο­γρα­φι­σμό, ο ο­ποίος, ό­πως α­να­πτύσ­σει, μπο­ρεί να δι­καιο­λο­γη­θεί, λ.χ., στην πε­ρί­πτω­ση που ο συγ­γρα­φέ­ας κά­νει “λο­γο­τε­χνι­κή συ­μπύ­κνω­ση ε­νός α­να­γνω­ρί­σι­μου προ­σώ­που” προς ε­πί­τευ­ξη συ­γκε­κρι­μέ­νου στό­χου. Εδώ, φέρ­νει ως πα­ρά­δειγ­μα τον Τσίρ­κα, που εί­χε ως μέ­λη­μα την πο­λι­τι­κή κρι­τι­κή. Αλλά και η Γα­λα­νά­κη λο­γο­τε­χνι­κή συ­μπύ­κνω­ση κά­νει υ­παρ­κτών προ­σώ­πων, προς α­νά­δει­ξη του δί­πτυ­χου πά­θος-πέν­θος, ό­πως το βίω­νε το ε­ρω­τευ­μέ­νο ζεύ­γος πα­λαιό­τε­ρων ε­πο­χών. Πο­λύ φο­βό­μα­στε ό­τι ού­τε Γα­λα­νά­κη ού­τε και Τσίρ­κα έ­χει δια­βά­σει ο Αφέ­ντης, ει­δάλ­λως θα μπο­ρού­σε να προ­σά­ψει την ί­δια κα­τη­γο­ρία και στον δεύ­τε­ρο, ό­χι μό­νο για το Ανθρω­πά­κι της Τρι­λο­γίας αλ­λά κυ­ρίως για τον ή­ρωα της «Χα­μέ­νης Άνοι­ξης», που α­κούει στο πα­ρω­νύ­μιο Κα­κο­μοί­ρας. 

Στην ε­να­πο­μέ­νου­σα γκιό­στρα, δεν τί­θε­ται καν θέ­μα κα­νό­νων, α­φού ο α­ντί­πα­λος δεν α­νή­κει στις τά­ξεις της ιπ­πο­σύ­νης. Αφε­ντεύει στο Νέο Κό­σμο και πα­ρου­σιά­ζε­ται ως ο­πα­δός του δόγ­μα­τος του με­τα­μο­ντέρ­νου σχε­τι­κι­σμού. Κα­τά την ε­κτί­μη­σή μας, α­πο­τε­λεί ε­πί­βου­λο εχ­θρό, ό­πως ο Κα­ρα­μα­νί­της του «Ερω­τό­κρι­του», μό­νο που αυ­τός δεν εί­ναι εχ­θρός του έ­θνους αλ­λά της ελ­λη­νι­κής λο­γο­τε­χνίας. Μια “γκιό­στρα” μα­ζί του μπο­ρεί να έ­χει κα­κό τέ­λος, κα­θώς γκρε­μι­σμέ­νος α­πό το ά­λο­γο θα α­να­φω­νεί: «The giostre is in fact a meta­physical concept». Πού ση­μαί­νει ό­τι μπο­ρεί να κεί­τε­ται κα­τά γης ή και να μην κεί­τε­ται. 

Κα­τά τα άλ­λα, ο Άρχο­ντας α­πό τη Μα­κε­δο­νία δεν θα πρέ­πει να έ­χει αυ­τα­πά­τες. “Τσή γκιό­στρας το παι­γνί­δι” δεν ε­σκό­λα­σε. Και τους ο­κτώ α­ντι­πά­λους του, ι­διαί­τε­ρα αυ­τόν τον Κα­ρα­μα­νί­τη του Νέ­ου Κό­σμου, θα τους ξα­να­συ­να­ντή­σει στα ί­δια ή και πα­ρά­πλευ­ρα πε­δία. Αλλά έ­κα­στος ε­φ’ ω ε­τάχ­θη. Δι­κή του υ­πο­χρέω­ση εί­ναι να ε­λέγ­χει λά­θη πραγ­μα­το­λο­γι­κά και ερ­μη­νευ­τι­κά, να ε­πι­ση­μαί­νει πα­ρα­λεί­ψεις, να δια­λύει βε­βαιό­τη­τες και μύ­θους.   

Τον πε­ρα­σμέ­νο Δε­κέμ­βριο, στον σχο­λια­σμό του προ­η­γού­με­νου πε­ζο­γρα­φι­κού βι­βλίου του Δη­μή­τρη Νόλ­λα, α­να­φέ­ρα­με το πε­ζό που εί­χε δη­μο­σιεύ­σει στο πε­ριο­δι­κό «Οδός Πα­νός», στο τεύ­χος του τρι­μή­νου Οκτ.-Δεκ. 2011, α­φή­νο­ντας α­νοι­κτό τον ει­δο­λο­γι­κό χα­ρα­κτη­ρι­σμό του. Δη­λα­δή, το κα­τά πό­σο ε­πρό­κει­το για α­πό­σπα­σμα μυ­θι­στο­ρή­μα­τος, δε­δο­μέ­νου ό­τι έ­φε­ρε, πέ­ραν του τίτ­λου, τον προσ­διο­ρι­σμό “α­πό­σπα­σμα”, λα­τι­νι­κή α­ρίθ­μη­ση και ε­πι­μέ­ρους υ­πό­τιτ­λο, ή μή­πως, για διή­γη­μα, ό­που αυ­τά τα πε­ρι­κεί­με­να στοι­χεία συ­νι­στού­σαν μια με­τα­μο­ντέρ­νας έ­μπνευ­σης με­ταμ­φίε­ση. Μέ­χρι την έκ­δο­ση του πρό­σφα­του, 18ου στη σει­ρά, πε­ζο­γρα­φι­κού του βι­βλίου, η Βι­βλιο­θή­κη Δ. Νόλ­λα α­παρ­τι­ζό­ταν α­πό 5 συλ­λο­γές διη­γη­μά­των, 5 νου­βέ­λες, 5 μυ­θι­στο­ρή­μα­τα, συν δυο συλ­λο­γές μι­κρών πε­ζών. Άρα, οι τρεις ει­δο­λο­γι­κές κα­τη­γο­ρίες ι­σο­βαθ­μού­σαν. Αυ­τό, με μια ε­πι­φύ­λα­ξη: Τα δυο πρώ­τα βι­βλία, τα ο­ποία εί­χαν μεν εκ­δο­θεί την ί­δια χρο­νιά, σε α­πό­στα­ση μη­νών, αλ­λά τους τό­πους έκ­δο­σής τους, Άμστερ­ντα­μ-Αθή­να, τους χώ­ρι­ζε η μι­σή Ευ­ρώ­πη, α­φού, στο α­να­με­τα­ξύ, συ­νέ­βη η πτώ­ση της Δι­κτα­το­ρίας, δεν έ­φε­ραν, κα­τά τις εκ­δό­σεις και ε­πα­νεκ­δό­σεις τους, ει­δο­λο­γι­κό χα­ρα­κτη­ρι­σμό, ό­πως τα κα­το­πι­νά. Μέ­χρι προ τριε­τίας, ω­στό­σο, στον κα­τά­λο­γο έρ­γων του συγ­γρα­φέα, χα­ρα­κτη­ρί­ζο­νταν αμ­φό­τε­ρα νου­βέ­λες. Με την αλ­λα­γή εκ­δό­τη, προ διε­τίας, ο κα­τά­λο­γος φαί­νε­ται ό­τι α­να­θεω­ρή­θη­κε και το δεύ­τε­ρο χα­ρα­κτη­ρί­στη­κε συλ­λο­γή διη­γη­μά­των. Εμείς, για λό­γους που θα α­παι­τού­σαν με­γα­λύ­τε­ρη α­νά­πτυ­ξη, συ­γκρα­τού­με ως προ­σφυέ­στε­ρο τον πα­λαιό­τε­ρο.

Την α­πά­ντη­ση στο εκ­κρε­μές ε­ρώ­τη­μά μας την έ­δω­σε το πρό­σφα­το βι­βλίο, το ο­ποίο φαί­νε­ται να παίρ­νει ι­διαί­τε­ρη θέ­ση στη Βι­βλιο­θή­κη του συγ­γρα­φέα. Αυ­τό του­λά­χι­στον δεί­χνει η προ­βο­λή του, με προ της κυ­κλο­φο­ρίας του πα­ρου­σιά­σεις αλ­λά και με ε­πι­λο­γή ως η­μέ­ρα κυ­κλο­φο­ρίας τη συμ­βο­λι­κή της ε­α­ρι­νής ι­ση­με­ρίας, ο­ρι­σμέ­νη ως Πα­γκό­σμια Ημέ­ρα Ποίη­σης και ε­σχά­τως, Εξά­λει­ψης των Φυ­λε­τι­κών Δια­κρί­σεων. Τε­λι­κά, μα­κράν του συγ­γρα­φέα τα με­τα­μο­ντέρ­να τερ­τί­πια. Επρό­κει­το, πράγ­μα­τι, για α­πό­σπα­σμα α­πό το και­νού­ριό του μυ­θι­στό­ρη­μα. Αλλά­ζει μό­νο η α­ρίθ­μη­ση και ο ε­πι­μέ­ρους υ­πό­τιτ­λος που α­να­φέ­ρο­νται στο συ­γκε­κρι­μέ­νο κε­φά­λαιο. Εί­ναι το τέ­ταρ­το κε­φά­λαιο, με τίτ­λο «Πρι­γκι­πι­κά κά­το­πτρα» α­ντί «Εδώ­δι­μα-Αποι­κια­κά». Θα ει­κά­ζα­με, δε­δο­μέ­νου του πε­ριε­χο­μέ­νου του κε­φα­λαίου, ό­τι ο νέ­ος τίτ­λος εί­ναι ε­μπνευ­σμέ­νος α­πό τη λο­γο­τε­χνι­κή ε­πι­και­ρό­τη­τα του 2011, αλ­λά κά­τι τέ­τοιο θα χρεια­ζό­ταν ε­πί­σης με­γα­λύ­τε­ρη α­νά­πτυ­ξη. Ακρι­βέ­στε­ρα, πρό­κει­ται για α­πό­σπα­σμα του εν λό­γω κε­φα­λαίου, κά­τι πε­ρισ­σό­τε­ρο α­πό το πρώ­το μι­σό. Πα­ρα­λεί­πο­νται ή με­τα­φέ­ρο­νται πα­ρά­γρα­φοι, αλ­λά­ζουν φρά­σεις και κυ­ρίως λέ­ξεις. Ανα­με­νό­με­νες οι αλ­λα­γές α­πό έ­να συγ­γρα­φέα τύ­που Νόλ­λα, ο ο­ποίος δεν γρά­φει μια και έ­ξω. Όπως πλη­ρο­φο­ρεί, το μυ­θι­στό­ρη­μα το ο­λο­κλή­ρω­σε Νοέμ­βριο 2012 και το πε­ζό στο πε­ριο­δι­κό θα πρέ­πει να το πα­ρέ­δω­σε Σε­πτέμ­βριο 2011, που ση­μαί­νει πως υ­πήρ­χε κο­ντά έ­νας χρό­νος για πε­ραι­τέ­ρω ε­πε­ξερ­γα­σία.

Έτσι το εί­δος του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος πή­ρε το προ­βά­δι­σμα με βρα­χεία κε­φα­λή έ­να­ντι της σύ­ντο­μης φόρ­μας, που α­πο­τέ­λε­σε το ση­μείο εκ­κί­νη­σης αλ­λά και την α­πο­κλει­στι­κή σο­δειά για τα πρώ­τα δέ­κα ο­κτώ έ­τη. Το μυ­θι­στό­ρη­μα άρ­γη­σε να έλ­θει, αλ­λά και στη δεύ­τε­ρη πε­ρίο­δο, που υ­πε­ρί­σχυ­σε, οι δια­χω­ρι­στι­κές γραμ­μές δεν έ­μει­ναν α­πα­ρα­βία­στες. Πα­ρα­δό­ξως, το κα­τ’ ε­ξο­χήν χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό του διη­γή­μα­τος, η πύ­κνω­ση, εί­ναι πε­ρισ­σό­τε­ρο αι­σθη­τή στα μυ­θι­στο­ρή­μα­τα του Νόλ­λα, χω­ρίς, ω­στό­σο, αυ­τό να ση­μαί­νει ό­τι πρό­κει­ται για οιο­νεί μυ­θι­στο­ρή­μα­τα. Από­δει­ξη, ο υ­βρι­δι­κός χα­ρα­κτή­ρας ε­κεί­νου του δεύ­τε­ρου βι­βλίου που α­να­φέ­ρα­με, αλ­λά και η προ­γραμ­μα­τι­ζό­με­νη τρι­λο­γία, ό­που το πρώ­το μέ­ρος εί­ναι η περ­σι­νή συλ­λο­γή διη­γη­μά­των, το δεύ­τε­ρο εί­ναι το πρό­σφα­το μυ­θι­στό­ρη­μα, ε­νώ το εί­δος του τρί­του, ί­σως να μέ­νει α­κό­μη α­διευ­κρί­νι­στο και για τον ί­διο τον συγ­γρα­φέα. 

Αν, πά­ντως, υ­πο­θέ­σου­με ό­τι η τρι­λο­γία θα ο­λο­κλη­ρω­θεί μέ­χρι την Άνοι­ξη του 2014, κα­θώς ο ρυθ­μός συγ­γρα­φής έ­γι­νε τα­χύ­τε­ρος, δη­λα­δή τό­τε που συ­μπλη­ρώ­νε­ται τεσ­σα­ρα­κο­ντα­ε­τία συγ­γρα­φι­κής πα­ρου­σίας, με το τρί­το μέ­ρος, στην πε­ρί­πτω­ση που προ­κύ­ψει νου­βέ­λα, θα α­πο­κα­τα­στα­θεί συμ­με­τρία, ί­σως και βα­θύ­τε­ρη σχέ­ση, με το πρώ­το του 1974, τη νου­βέ­λα, με τίτ­λο, «Νε­ράι­δα της Αθή­νας». Να πα­ρα­τη­ρή­σου­με, ό­τι σε κα­νέ­ναν α­πό τους τίτ­λους των εν­διά­με­σων βι­βλίων δεν υ­πάρ­χει το­πω­νύ­μιο. Ο τό­πος σε τίτ­λο ε­πα­νέρ­χε­ται στην τρι­λο­γία. Στο πρώ­το βι­βλίο, με τίτ­λο, «Στον τό­πο», ο τό­πος στα δέ­κα διη­γή­μα­τα δη­λώ­νει, ευ­θέως ή και εμ­μέ­σως, τον τό­πο της πα­τρί­δας. Στο πρό­σφα­το δεύ­τε­ρο, α­ντί ε­πι­μέ­ρους το­πω­νυ­μίου, κα­το­νο­μά­ζε­ται ο ευ­ρύ­τε­ρος ελ­λα­δι­κός χώ­ρος. 

Πρό­κει­ται, προ­φα­νώς, για λε­πτο­μέ­ρειες. Εμείς, πά­ντως, με αυ­τές θα α­σχο­λη­θού­με, α­φού ό­λα τα ση­μα­ντι­κά γύ­ρω α­πό το βι­βλίο, του τα ’παν με το πρώ­το του το γά­λα, του­τέ­στιν μέ­χρι να συ­μπλη­ρω­θεί μή­νας α­πό την η­μέ­ρα κυ­κλο­φο­ρίας του. 

Επα­νερ­χό­μα­στε στον κυ­ρίως τίτ­λο του προ­δη­μο­σιευ­μέ­νου α­πο­σπά­σμα­τος, «Τα­ξί­δι στην Ελλά­δα», που ση­μαί­νει ε­ναλ­λα­κτι­κά, χω­ρίς νο­η­μα­τι­κή δια­φο­ρο­ποίη­ση, «Ένα τα­ξί­δι στην Ελλά­δα». Σε α­ντί­θε­ση με τον τίτ­λο του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος που εί­ναι «Το τα­ξί­δι στην Ελλά­δα». “Το μό­νο της ζωής του τα­ξί­δι στην Ελλά­δα”, θα το χα­ρα­κτη­ρί­σει ο α­φη­γη­τής, ή­δη στο πρώ­το κε­φά­λαιο, προς προϊδε­α­σμό του α­να­γνώ­στη. Μπο­ρεί να μην πρό­κει­ται για το μο­να­δι­κό, ό­πως ε­κεί­νο του παπ­πού του Βι­ζυη­νού, το ο­ποίο έ­χει δεν έ­χει κα­τά νου ο συγ­γρα­φέ­ας, με την ο­λο­κλή­ρω­ση της τρι­λο­γίας, ό­μως, δεν α­πο­κλείε­ται να εί­ναι το μο­να­δι­κό τα­ξί­δι, με έ­δρα τη Γερ­μα­νία, ερ­χο­μό στην Ελλά­δα και ε­πι­στρο­φή, σε α­ντί­θε­ση με τα μο­νής κα­τεύ­θυν­σης τα­ξί­δια του ξε­νι­τε­μού ή του ε­πα­να­πα­τρι­σμού. Κι αυ­τό, για­τί ο ή­ρωας του βι­βλίου εί­ναι α­ρι­στε­ρών φρο­νη­μά­των, με φά­κε­λο, και το α­νι­στο­ρού­με­νο τα­ξί­δι γί­νε­ται το 1963, ο­πό­τε, το πι­θα­νό­τε­ρο, να βρε­θεί στη συ­νέ­χεια α­πο­κλει­σμέ­νος στην αλ­λο­δα­πή, του­λά­χι­στον για την ε­πτα­ε­τία, και η ε­πι­στρο­φή στην Ελλά­δα να αρ­γή­σει. Κα­θώς, μά­λι­στα, υ­πάρ­χει και στη δι­κή του πε­ρί­πτω­ση, η Γερ­μα­νί­δα σύ­ντρο­φος, “κα­λό­γνω­μη”, ό­πως την χα­ρα­κτη­ρί­ζει, αλ­λά και α­πο­φα­σι­σμέ­νη να νο­μι­μο­ποιή­σει την πα­ρου­σία της δί­πλα του και να ε­πι­μη­κύ­νει τη δι­κή του στη χώ­ρα της.

Αυ­τές τις μελ­λο­ντι­κές προ­ε­κτά­σεις τις ε­πι­τρέ­πει ο συγ­γρα­φέ­ας, κα­θώς, στο κα­τα­λη­κτι­κό κε­φά­λαιο, παίρ­νει αυ­τός το λό­γο, πα­ρου­σιά­ζο­ντας τον α­φη­γη­τή του. Το τρια­δι­κό σχή­μα, ή­ρωας-α­φη­γη­τής-συγ­γρα­φέ­ας, το έ­χει ει­σα­γά­γει ο Νόλ­λας στην τε­λευ­ταία του νου­βέ­λα, «Ναυα­γίων πλά­σμα­τα», ό­που, στο δεύ­τε­ρο κε­φά­λαιο, εν­θέ­τει στη μυ­θο­πλα­σία την ε­ξο­μο­λό­γη­ση: «Το έ­πα­θε ο Ρ..., ο Ι... το α­φη­γή­θη­κε, κι ε­γώ το έ­γρα­ψα.» Εδώ, κα­τα­φεύ­γει και πά­λι σε αυ­τό το α­φη­γη­μα­τι­κό τέ­χνα­σμα. “Ο ε­πι­νο­η­μέ­νος α­φη­γη­τής” α­νή­κει στο χο­ρό των η­ρώων. Υπάρ­χει, ω­στό­σο, μια ου­σια­στι­κή δια­φο­ρά με τον α­φη­γη­τή της νου­βέ­λας. Εκεί, ή­ρωας και α­φη­γη­τής συ­νυ­πάρ­χουν χρο­νι­κά, με τον δεύ­τε­ρο να πα­ρα­κο­λου­θεί τον πρώ­το. Εδώ, ο α­φη­γη­τής το­πο­θε­τεί­ται στις ση­με­ρι­νές χω­ρο­χρο­νι­κές συ­ντε­ταγ­μέ­νες. Οπό­τε, κα­τά μια βια­στι­κή α­νά­γνω­ση, εν­δέ­χε­ται να ταυ­τι­στεί με τον πα­ντε­πό­πτη α­φη­γη­τή, που λει­τουρ­γεί ως ο Θεός του μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κού κό­σμου. Ακό­μη, οι πρω­το­πρό­σω­πες πα­ρεμ­βά­σεις του για “τα προ­η­γη­θέ­ντα” και “τα μελ­λού­με­να”, έ­τσι ό­πως γί­νο­νται συ­χνά α­προσ­δό­κη­τα, χω­ρίς α­φη­γη­μα­τι­κή προ­ε­τοι­μα­σία, πι­θα­νόν να προ­κα­λέ­σουν σύγ­χυ­ση στον α­να­γνώ­στη. Διό­τι, πέ­ραν του ε­παρ­κούς ή “πραγ­μα­τι­κού”, με την έν­νοια του γνη­σίου, α­να­γνώ­στη ή του “ευαί­σθη­του”, στους ο­ποίους ε­ξο­μο­λο­γεί­ται ό­τι προ­σβλέ­πει ο συγ­γρα­φέ­ας, υ­πάρ­χει και ο χα­λα­ρός, που, στις α­πό­το­μες α­φη­γη­μα­τι­κές στρο­φές, εν­δέ­χε­ται να α­πω­λέ­σει τον μί­το της α­φή­γη­σης. 

Αυ­τός “ο ε­πι­νο­η­μέ­νος α­φη­γη­τής” συ­χνά εκ­φρά­ζει πο­λι­τι­κές α­πό­ψεις που δεί­χνουν α­πό­λυ­τες. Αντα­να­κλούν, ό­μως, την ορ­γι­σμέ­νη α­ντί­δρα­ση στις ση­με­ρι­νές συν­θή­κες. Μέ­σα α­πό την ί­δια ση­με­ρι­νή ο­πτι­κή γω­νία, ερ­μη­νεύει τη δε­κα­ε­τία του ’40. Εί­ναι η τρέ­χου­σα α­να­θεω­ρη­τι­κή τά­ση, που, κα­τά τη γνώ­μη μας, τον ω­θεί σε κα­τη­γο­ρη­μα­τι­κές α­πο­φάν­σεις για τα αί­τια ό­σων συ­νέ­βη­σαν και σε ο­λι­στι­κούς πα­ραλ­λη­λι­σμούς με τις δυο ε­πό­με­νες δε­κα­ε­τίες, οι ο­ποίοι πα­ρα­κά­μπτουν τις ει­δο­ποιούς δια­φο­ρές. Πα­ρο­μοίως, κά­ποια τω­ρι­νά ι­δε­ο­λο­γή­μα­τα τον κά­νουν να πα­ρα­βλέ­πει την αλ­λο­τι­νή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Λ.χ., ό­ταν ο Μα­κε­δό­νας της Σερ­βίας, έ­νας χω­ρι­κός που τα βγά­ζει δύ­σκο­λα πέ­ρα, στην ε­ρώ­τη­ση, για­τί δεν πά­ει να δου­λέ­ψει στη Γερ­μα­νία, α­πα­ντά, “ε­μείς ψω­μί και κρεμ­μύ­δι να τρώ­με, ε­δώ θα μεί­νου­με”, ο α­να­γνώ­στης τον θεω­ρεί πε­ρισ­σό­τε­ρο δε­μέ­νο με τον τό­πο α­πό τον Έλλη­να γκα­σταρ­μπάϊτερ. Λη­σμο­νεί, πως άλ­λο Τί­το και άλ­λο Κα­ρα­μαν­λής, που, στις 30 Μαρ­τίου 1960, υ­πέ­γρα­ψε τη σύμ­βα­ση ερ­γα­σίας Ελλά­δας-Γερ­μα­νίας και διευ­κό­λυ­νε την έ­ξο­δο. Ανε­ξάρ­τη­τα αν, σή­με­ρα, έ­χου­με τη δια­κρι­τι­κή ευ­χέ­ρεια να α­πο­φαν­θού­με ό­τι κα­κώς την υ­πέ­γρα­ψε. Σε αυ­τόν τον α­φη­γη­τή, ε­πι­νο­η­μέ­νο σε στε­νή συ­νάρ­τη­ση με το χρό­νο γρα­φής, στη­ρί­ζε­ται το στο­χα­στι­κό μέ­ρος του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος.

Στο άλ­λο μέ­ρος, το ε­κτε­νέ­στε­ρο, ε­κτυ­λίσ­σε­ται το τα­ξί­δι στην Ελλά­δα του 1963, α­πό τα μέ­σα Οκτω­βρίου μέ­χρι “λί­γες μέ­ρες” με­τά τις ε­κλο­γές της 3ης Νο­εμ­βρίου, στις ο­ποίες κέρ­δι­σε με 42% η Ένω­ση Κέ­ντρου με ε­πι­κε­φα­λής τον Γεώρ­γιο Πα­παν­δρέ­ου, τις προ­γε­νέ­στε­ρες α­μαρ­τίες του ο­ποίου α­πο­φεύ­γει να σχο­λιά­σει ο α­φη­γη­τής. Το τα­ξί­δι, με πλη­ρω­μέ­να τα έ­ξο­δα, εί­χε ως σκο­πό τη συ­νό­δευ­ση μιας γυ­ναί­κας. «Τα κα­τά Αρί­στον και Χρυ­σάν­θην» θα μπο­ρού­σε να εί­ναι ο ε­ναλ­λα­κτι­κός τίτ­λος του βι­βλίου, διαι­ρε­μέ­νου σε δέ­κα τέσ­σε­ρα κε­φά­λαια. 43 ε­τών η Χρυ­σάν­θη, με­τα­νά­στρια στη Γερ­μα­νία α­πό το 1943, ε­θε­λό­ντρια και ό­χι ε­πι­στρα­τευ­μέ­νη των Χιτ­λε­ρι­κών, 23 ο Αρί­στος, τριών ε­τών γκα­σταρ­μπάϊτερ και ταυ­τό­χρο­να ρέ­μπε­λος σπου­δα­στής. Του κί­νη­σε το εν­δια­φέ­ρον ο α­ντι­συμ­βα­τι­κός χα­ρα­κτή­ρας της, ά­να­ψε και ο ε­ρω­τι­κός σπιν­θή­ρας μέ­σα στο Acropolis Express κοι­τώ­ντας “τις κα­λο­φτιαγ­μέ­νες γά­μπες της”, και τέ­λος, με την ε­ξα­φά­νι­σή της, ήρ­θε και έ­δε­σε κά­τι σαν ρο­μά­ντσο. Ακρι­βο­λο­γώ­ντας, τις δια­στά­σεις ρο­μά­ντσου τις δί­νει, προ πά­ντων, η η­δύ­τη­τα της α­φή­γη­σης. 

Κα­τά τα άλ­λα, α­νι­στο­ρού­νται οι συ­να­ντή­σεις του Αρί­στου με τον α­δελ­φό του, που θα α­πο­κα­λυ­φθεί ό­τι δεν ή­ταν και τό­σο α­δελ­φι­κή η φρο­ντί­δα του, με τον το­κο­γλύ­φο α­πό την Τρα­πε­ζού­ντα, πλα­σμέ­νο σύμ­φω­να με το κλι­σέ του αν­θρώ­που που θη­σαύ­ρι­σε ε­πί Κα­το­χής, και α­κό­μη, με τον χω­ρο­φύ­λα­κα, αυ­τός στο στε­ρεό­τυ­πο κα­λού­πι ε­κεί­νης της πρώι­μης, ί­σως και γι’ αυ­τό, χα­μέ­νης Άνοι­ξης. Συ­να­ντή­σεις στη Θεσ­σα­λο­νί­κη, ό­που το προ­ε­ξάρ­χον στοι­χείο στις δια­ψεύ­σεις μιας ε­ξι­δα­νι­κευ­μέ­νης πα­τρί­δας  α­πο­τε­λεί η πό­λη της τα­χείας α­νοι­κο­δό­μη­σης δια της α­ντι­πα­ρο­χής. Αυ­τά, στα πρώ­τα και τα τε­λευ­ταία κε­φά­λαια, ε­νώ, στα εν­διά­με­σα, ε­κτυ­λίσ­σε­ται έ­να τα­ξί­δι μέ­σα στο τα­ξί­δι. Γί­νε­ται “σε χω­ριό κά­τω α­π’ το Σι­νιά­τσι­κο”, το γε­νέ­θλιο τό­πο της Χρυ­σάν­θης, με ο­δη­γό αλ­λά και ε­ρω­τι­κό υ­πο­κα­τά­στα­το την α­δελ­φή της. Συ­να­ντή­σεις με δια­φο­ρε­τι­κούς αν­θρώ­πους. Άλλες η­λι­κίες, οι πε­ρισ­σό­τε­ροι της υ­παί­θρου, μια α­ντι­θε­τι­κή ει­κό­να προς ε­κεί­νη των αν­θρώ­πων της πό­λης, για να σκια­γρα­φη­θεί το άλ­λο ά­κρο του δί­πο­λου. Εί­ναι μάλ­λον α­πα­ραί­τη­το για την α­να­δρο­μή σε Κα­το­χή και Εμφύ­λιο, κυ­ρίως ό­ταν πρό­κει­ται για ι­στο­ρίες α­κραίας βιαιό­τη­τας και πά­θους. Και ε­δώ, το φά­σμα των προ­σώ­πων εί­ναι α­ντι­προ­σω­πευ­τι­κό: ο πα­πάς, ο σα­λε­μέ­νος σο­σια­λι­στής, μέ­χρι η η­ρωο­ποιη­μέ­νη φυ­σιο­γνω­μία του δε­μέ­νου με τον τό­πο του  γέ­ρο­ντα Βλά­χου, υ­πο­στη­ρι­κτή του Αλκι­βιά­δη Δια­μα­ντή που ή­θε­λε να φτιά­ξει το πρι­γκι­πά­το της Πίν­δου. Συ­ντο­μευ­μέ­νες οι α­να­φο­ρές, τό­σο ό­σο αρ­κεί για να δο­θεί το κλί­μα. 

Σε συμ­με­τρία με την α­νοι­κο­δό­μη­ση της πό­λης, πα­ρου­σιά­ζε­ται “το εγ­χεί­ρη­μα της «Ανα­συ­γκρό­τη­σης της Ελλά­δος»”. Ο α­φη­γη­τής έ­χει την, ί­σως α­τυ­χή, έ­μπνευ­ση να πα­ρο­μοιά­σει ό­σους κα­τα­σπα­τά­λη­σαν το δη­μό­σιο χρή­μα, τό­τε και τώ­ρα, με τους δια­βό­η­τους λη­στές του πα­ρελ­θό­ντος. Φαί­νε­ται να λη­σμο­νεί ό­τι ε­κεί­νοι έ­κα­ναν ά­μα λά­χει και κα­μιά α­γα­θο­ερ­γία, ε­νώ οι κα­το­πι­νοί τους δεν δί­νουν ού­τε του αγ­γέ­λου τους νε­ρό.  

Στο τε­λευ­ταίο κε­φά­λαιο, σχο­λιά­ζε­ται ο τρό­πος με τον ο­ποίο χει­ρί­ζε­ται αυ­τός “ο ε­πι­νο­η­μέ­νος α­φη­γη­τής” τη σχέ­ση “της ε­πι­νο­η­μέ­νης ι­στο­ρίας” με “τον κά­βο του ρε­α­λι­σμού και τις στα­θε­ρές του”. Το πώς, δη­λα­δή, α­φη­γεί­ται “τα πά­θη του Αρί­στου Κα­ρα­μπί­νη”, χω­ρίς να α­πα­λη­φθεί το πρό­σω­πο του συγ­γρα­φέα, γνω­στό και α­πό το alter ego ε­κεί­νης της πρώ­της νου­βέ­λας, κα­θώς και α­πό τα άλ­λα που α­κο­λού­θη­σαν. Ίδια η­λι­κία, την ί­δια ε­πο­χή η α­να­χώ­ρη­ση για Γερ­μα­νία, ί­δια τύ­χη ως προς τις η­μι­τε­λείς σπου­δές, κυ­ρίως, πα­ρό­μοια ι­δε­ο­λο­γι­κά πι­στεύω για “το πα­νε­θνι­κό ό­ρα­μα, το ο­μό­θυ­μο και πα­νελ­λή­νιο ξε­σή­κω­μα της Αντί­στα­σης”, κα­θώς, κα­τά τα φαι­νό­με­να, και ί­διες στρα­τεύ­σεις, πρώ­τα στη νε­ο­λαία της Ε­ΔΑ, με­τά στο πα­ρά­νο­μο ΚΚΕ. Για την ο­μοιό­τη­τα των κομ­μα­τι­κών α­πα­γκι­στρώ­σεων, λεί­πουν οι σχε­τι­κές διη­γή­σεις. 

Σύ­ντο­μο το τα­ξί­δι στην Ελλά­δα, κι ό­μως, τα­ξί­δι “μα­θη­τείας” το χα­ρα­κτη­ρί­ζει ο α­φη­γη­τής, κλεί­νο­ντας το μά­τι και στον Βέρ­θε­ρο, του ο­ποίου η κα­τά Γκαί­τε “μα­θη­τεία” κρά­τη­σε χρό­νια. Άλλω­στε, ό­πως α­ναμ­φί­βο­λα θα φα­νεί στο τρί­το μέ­ρος, χρό­νια θα πρέ­πει να κρά­τη­σε και η “μα­θη­τεία” του Αρί­στου Κα­ρα­μπί­νη. Σε ε­κεί­νο το τα­ξί­δι έ­γι­νε μό­νο η αρ­χή, ξε­κί­νη­σε να “κοι­τά­ζει ε­ντός του”. Προ­η­γου­μέ­νως, τα τρία πρώ­τα χρό­νια στη Γερ­μα­νία, το μό­νο που εί­χε κα­τα­λά­βει, ό­πως σχο­λιά­ζει ο α­φη­γη­τής, ή­ταν το ό­τι “Μπου ντου­νιά τσαρκ φι­λέ­κ”. Αν και ο συγ­γρα­φέ­ας το πα­ρα­θέ­τει στα ελ­λη­νι­κά, “ο κό­σμος εί­ναι μπά­λα και γυ­ρί­ζει”. Όχι σφαί­ρα, μην και του α­πο­δώ­σουν και πά­λι πα­πα­δια­μα­ντι­κή ε­πιρ­ροή. Κι ό­μως, σε αυ­τό το μυ­θι­στό­ρη­μα, έ­χου­με την ε­ντύ­πω­ση ό­τι η κοι­νό­τη­τα με τον Σκια­θί­τη περ­νά α­πό τον τύ­πο στην ου­σία.

Σχο­λιά­στη­κε η ε­κτε­τα­μέ­νη δια­κει­με­νι­κό­τη­τα του και­νού­ριου μυ­θι­στο­ρή­μα­τος. Χρειά­ζε­ται, ω­στό­σο,  να γί­νει διά­κρι­ση α­νά­με­σα σε έ­να α­πλό κλεί­σι­μο του μα­τιού και μια συ­νο­μι­λία. Το πρώ­το γί­νε­ται εν τη ρύ­μη του λό­γου, με την α­να­φο­ρά ε­νός ο­νό­μα­τος ή μιας λέ­ξης, που λει­τουρ­γούν ταυ­τι­στι­κά ως σή­μα κα­τα­τε­θέν, ό­πως ε­κεί­νο στον Μέλ­βιλ ή τον Σε­φέ­ρη, κα­θώς και σε άλ­λους της ξέ­νης και ελ­λη­νι­κής λο­γο­τε­χνίας. Ενώ, η συ­νο­μι­λία με έ­ναν συγ­γρα­φέα ή έ­να σώ­μα κει­μέ­νων δεί­χνει ε­κλε­κτι­κή συγ­γέ­νεια, προσ­δί­δο­ντας στο βι­βλίο έ­να χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό πνεύ­μα. Εδώ, πλη­θαί­νουν τα ό­νει­ρα και τα ο­ρά­μα­τα, ό­πως ε­κεί­νο με τον Προ­φή­τη Ηλία να ζη­τά μο­να­στή­ρι, στο ξε­κί­νη­μα της ι­στο­ρίας, κα­θώς και τα ση­μα­δια­κά συ­να­πα­ντή­μα­τα έ­ξω α­πό εκ­κλη­σίες, ό­πως το κα­τα­λη­κτι­κό. Η εν­δο­σκό­πη­ση για τον Αρί­στο αρ­χί­ζει, ό­ταν ε­πι­στρέ­φει στη Γερ­μα­νία, υ­πα­κούο­ντας στην προ­τρο­πή «Φεύ­γε και σώ­ζου». Ο α­φη­γη­τής βά­ζει τη Χρυ­σάν­θη να εκ­στο­μί­ζει αυ­τά τα λό­για στην εί­σο­δο της εκ­κλη­σίας του Αγίου Αντω­νίου, πρώ­του ε­πι­φα­νή α­σκη­τή του χρι­στια­νι­σμού. Δά­νεια α­πό το συ­να­ξά­ρι του ο­μη­λί­κου του α­σκη­τή, Αγίου Αρσε­νίου. Εί­ναι η κα­τ’ ό­ναρ προ­στα­γή του Θε­ού να ε­γκα­τα­λεί­ψει την Αυ­λή του Με­γά­λου Θε­ο­δο­σίου και να α­σκη­τεύ­σει στην έ­ρη­μο. Αλλη­γο­ρι­κά, στην πε­ρί­πτω­ση του Αρί­στου, την έ­ρη­μο την υ­πο­κα­θι­στά η συ­ναι­σθη­μα­τι­κή ε­ρη­μιά αλ­λά και η γα­λή­νη της βό­ρειας χώ­ρας.

Πρό­κει­ται για συ­νο­μι­λία με βι­βλι­κά και α­γιο­λο­γι­κά κεί­με­να, που δεν πε­ριο­ρί­ζε­ται σε φρά­σεις και τίτ­λους αλ­λά δεί­χνει σαν με­τα­κέ­νω­ση της η­θι­κής τους. Όπως θα το δια­τύ­πω­νε ο Κο­ραής, “ο πά­πας του νε­ο­ελ­λη­νι­κού δια­φω­τι­σμού”, κα­τά την ει­ρω­νι­κή α­πό­κλη­ση του α­φη­γη­τή, που θα εύ­ρι­σκε σύμ­φω­νο τον Σκια­θί­τη. Η συ­νο­μι­λία συ­μπλη­ρώ­νε­ται με τα μυ­θι­κά κεί­με­να, που πλέ­κο­νται γύ­ρω α­πό τα ι­στο­ρι­κά συμ­βά­ντα. Όπως το η­πει­ρώ­τι­κο πα­ρα­δο­σια­κό «Ο Κω­στα­ντά­κης», ά­σμα για τον Κων­στα­ντί­νο Πα­λαιο­λό­γο, που τρία χρό­νια α­να­ζη­τού­σε να βρει νύ­φη “της α­ρε­σκειάς του”, ψη­λή, λι­γνή, “κα­γκε­λο­φρύ­δα”, κι ό­ταν τη βρή­κε έ­τυ­χε 29 Μαίου, της Αλώ­σεως. Ή το λαϊκό του 1947, «Πέ­ντε Έλλη­νες στον Άδη». Κι ό­ταν χρειά­ζε­ται συμ­βο­λι­κή α­να­φο­ρά σε ό,τι ξα­να­γεν­νιέ­ται, προ­τι­μά­ται κα­τα­φυ­γή στον μυ­θο­λο­γι­κό Προ­μη­θέα. 

Έχου­με την ε­ντύ­πω­ση, ό­τι, γι’ αυ­τήν τη συ­νο­μι­λία με την πα­ρά­δο­ση και την Πί­στη, προ­ε­τοι­μά­ζει το ε­ξώ­φυλ­λο ή, μάλ­λον α­κρι­βέ­στε­ρα, η ι­δέα του ε­ξω­φύλ­λου, α­φού μό­νο αυ­τή μπο­ρεί να χρεω­θεί στον συγ­γρα­φέα. Η εκ­πό­νη­ση της μα­κέ­τας προσ­διο­ρί­ζε­ται ό­τι έ­γι­νε α­πό το καλ­λι­τε­χνι­κό ερ­γα­στή­ριο Espresso Studio, που ση­μαί­νει α­πό τον Δη­μή­τρη Αρβα­νί­τη. Ένα ζευ­γά­ρι πα­πού­τσια πό­λεως του ’60, υ­πο­θέ­του­με ό­τι θα ζή­τη­σε ο συγ­γρα­φέ­ας. Αντ’ αυ­τών, προέ­κυ­ψε ζεύ­γος κυ­ρι­λέ υ­πο­δη­μά­των της τρέ­χου­σας μό­δας. Πά­ντως με λυ­μέ­να κορ­δό­νια, κα­τά τα διά­ση­μα πα­πού­τσια του Βαν Γκο­γκ. Μό­νο που ε­δώ δεν πρό­κει­ται για ρε­α­λι­στι­κή α­πει­κό­νι­ση, κα­θώς τα πα­πού­τσια εί­ναι γε­μι­σμέ­να με χώ­μα. Ο Δ. Ν. Μα­ρω­νί­της “προ­τεί­νει να προσ­λη­φθεί ως αλ­λη­γο­ρι­κό σή­μα ε­νός μπλο­κα­ρι­σμέ­νου δρό­μου στο πη­γαι­νέ­λα”. Αλλά τό­τε, θα έ­πρε­πε να φαί­νο­νται οι σό­λες τα­λαι­πω­ρη­μέ­νες και γε­μά­τες χώ­μα. Στο ε­ξώ­φυλ­λο, το χώ­μα - μπο­ρεί και χώ­μα που ο Αρί­στος πή­ρε φεύ­γο­ντας, συ­ναι­σθη­μα­τι­κή χει­ρο­νο­μία που έ­κα­ναν πολ­λοί, μέ­χρι και ο “κα­κός”  Ζα­χα­ριά­δης τέ­λη Αυ­γού­στου 1949 - εί­ναι πα­τι­κω­μέ­νο σαν τα πα­πού­τσια του τα­ξι­διού, μέ­νο­ντας ε­κτός χρή­σης, να κα­τέ­λη­ξαν σε γλά­στρα. Δο­χείο, με χώ­μα την πα­ρά­δο­ση και την Πί­στη, πρό­σφο­ρο για την καλ­λιέρ­γεια της ελ­λη­νι­κής του ταυ­τό­τη­τας. 

Λε­πτο­μέ­ρειες, που βε­βαίως πόρ­ρω α­πέ­χουν α­πό το να δεί­χνουν “τον με­γά­λο πε­ζο­γρά­φο που εί­ναι ο Δη­μή­τρης Νόλ­λας”, ό­πως γρά­φτη­κε για α­κό­μη μια φο­ρά με α­φορ­μή το πρό­σφα­το βι­βλίο του. Αλλά αυ­τό το έ­δει­ξαν άλ­λοι πο­λύ κα­λύ­τε­ρα. Ας μην ε­πα­να­λαμ­βά­νου­με.   

Το βι­βλίο του Βα­σί­λη Τσια­μπού­ση εκ­δό­θη­κε στο τέ­λος του 2011. Έχει, δη­λα­δή, συ­μπλη­ρώ­σει τον κύ­κλο του, αυ­τόν που συ­νή­θως πε­ρι­κλείει τα δη­μο­σιο­γρα­φι­κά δη­μο­σιεύ­μα­τα υ­πο­δο­χής, τις κρι­τι­κές πα­ρου­σιά­σεις, τις δια­κρί­σεις και τις ό­ποιες βρα­βεύ­σεις. Η χρο­νι­κή α­πό­στα­ση διευ­κο­λύ­νει τώ­ρα έ­ναν σχο­λια­σμό, ε­στια­σμέ­νο σε κά­ποια συ­γκε­κρι­μέ­να ε­ρω­τή­μα­τα, που μπο­ρεί και να ε­πι­ση­μά­νει ο­ρι­σμέ­να α­δύ­να­τα ση­μεία. Αυ­τά δεν στε­ρού­νται εν­δια­φέ­ρο­ντος ό­σο α­φο­ρά την πο­ρεία του συγ­γρα­φέα και το εν προό­δω  έρ­γο του. Εάν, ω­στό­σο, γί­νο­νταν νω­ρί­τε­ρα, πι­θα­νώς και να προ­κα­λού­σαν αρ­νη­τι­κή ε­ντύ­πω­ση γύ­ρω α­πό το βι­βλίο, δε­δο­μέ­νου ό­τι, μέ­χρι σή­με­ρα, έ­χει τύ­χει μό­νο ευ­νοϊκών πα­ρου­σιά­σεων. Θα έ­λε­γε κα­νείς τις ευ­νοϊκό­τε­ρες σε σύ­γκρι­ση με τα προ­η­γού­με­να βι­βλία του. Το γε­γο­νός ό­τι δεν βρα­βεύ­τη­κε και ό­τι η μο­να­δι­κή διά­κρι­ση που έ­λα­βε ή­ταν η συ­μπε­ρί­λη­ψή του στη δε­κα­με­λή βρα­χεία λί­στα των βρα­βείων «Δια­βά­ζω», ο­φεί­λε­ται στην τα­κτι­κή των βρα­βεύ­σεων, που α­κο­λου­θεί έ­να ι­διό­τυ­πο σύ­στη­μα μο­ριο­δό­τη­σης για την α­ξιο­λό­γη­ση, το ο­ποίο πρι­μο­δο­τεί τους γνω­στό­τε­ρους και τους κα­τοι­κού­ντες στην πρω­τεύου­σα, του­τέ­στιν πλη­σίον του κέ­ντρου των α­πο­φά­σεων.
Πρό­θε­σή μας εί­ναι να σχο­λιά­σου­με το κα­τά πό­σο πρό­κει­ται για διη­γή­μα­τα, σύμ­φω­να με τον προσ­διο­ρι­σμό στη σε­λί­δα τίτ­λου, ή για ι­στο­ρίες. Πι­θα­νώς, ο δι­σταγ­μός μας να δεί­χνει πα­ρά­ται­ρος για έ­ναν συγ­γρα­φέα, που στο ξε­κί­νη­μά του τον κα­θό­ρι­σε η φρά­ση: “Η ελ­λει­πτι­κό­τη­τα εί­ναι ί­σως το πιο χτυ­πη­τό χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό του νέ­ου διη­γη­μα­το­γρά­φου - σε βαθ­μό υ­περ­βο­λής κά­πο­τε...” Εί­ναι α­πο­σπα­σμέ­νη α­πό την κρι­τι­κή πα­ρου­σία­ση του πρώ­του βι­βλίου του α­πό τον Σπύ­ρο Τσα­κνιά.
Εδώ, ό­μως, ται­ριά­ζει το έ­χει ο και­ρός γυ­ρί­σμα­τα. Θα μπο­ρού­σα­με να το ε­πι­κα­λε­στού­με για τις εκ­πλή­ξεις, που μας ε­πι­φύ­λασ­σε στην εν­διά­με­ση ει­κο­σι­πε­ντα­ε­τία ο με­τα­μο­ντερ­νι­σμός, κα­θώς και για τις α­προσ­δό­κη­τες με­τα­το­πί­σεις, που πα­ρου­σία­σαν, λι­γό­τε­ρο ή πε­ρισ­σό­τε­ρο  ε­πη­ρε­α­ζό­με­νοι, οι συγ­γρα­φείς. Αν και η με­τα­βο­λή στη συγ­γρα­φι­κή πο­ρεία του Τσια­μπού­ση δεν στά­θη­κε και τό­σο α­πρό­βλε­πτη. Ήδη, στο ξε­κί­νη­μα της δε­κα­ε­τίας του 2000, πα­ρα­τη­ρού­σα­με ό­τι ε­πι­λέ­γει θέ­μα­τα ό­λο και πε­ρισ­σό­τε­ρο συ­ναι­σθη­μα­τι­κά φορ­τι­σμέ­να, ε­νώ, πε­ρί τα μέ­σα της δε­κα­ε­τίας, ε­πα­νερ­χό­μα­στε, σχο­λιά­ζο­ντας την προ­τί­μη­σή του σε ι­στο­ρίες, που τρα­βά­νε σε μά­κρος, με δια­δο­χή α­πό δυ­σά­ρε­στα και αλ­γει­νά συμ­βά­ντα.
Τύ­ποις ο Τσια­μπού­σης πα­ρα­μέ­νει διη­γη­μα­το­γρά­φος. Εκτός α­πό έ­να μυ­θι­στό­ρη­μα προ ει­κο­σα­ε­τίας, έ­χει εκ­δώ­σει πέ­ντε συλ­λο­γές, ό­που συ­γκε­ντρώ­νει 73 διη­γή­μα­τα. Πρό­κει­ται για διη­γή­μα­τα ό­λο και με­γα­λύ­τε­ρης έ­κτα­σης, με τις συλ­λο­γές να α­πο­κτούν πε­ρισ­σό­τε­ρες σε­λί­δες, σε α­ντί­θε­ση με την ο­λι­γο­σέ­λι­δη πρώ­τη και το κομ­ψό μυ­θι­στό­ρη­μα. Αν και η διά­κρι­ση διη­γή­μα­τος και ι­στο­ρίας δεν εί­ναι μό­νο θέ­μα έ­κτα­σης. Ας μην θεω­ρη­θεί, πά­ντως, ό­τι το θέ­μα του ει­δο­λο­γι­κού χα­ρα­κτη­ρι­σμού συ­νι­στά στεί­ρο φι­λο­λο­γι­σμό. Σε άλ­λο α­να­γνω­στι­κό κοι­νό α­πευ­θύ­νε­ται το διή­γη­μα και σε άλ­λο μια ι­στο­ρία. Ένας διη­γη­μα­το­γρά­φος, που α­πο­φα­σί­ζει να  ε­γκα­τα­λεί­ψει την πύ­κνω­ση και την υ­παι­νι­κτι­κή γρα­φή για να κι­νη­θεί στην ευ­ρυ­χω­ρία που πα­ρέ­χει μια ι­στο­ρία,  ε­πι­λέ­γει και το κοι­νό του. Το τε­λευ­ταίο βι­βλίο του Τσια­μπού­ση συγ­γε­νεύει με συλ­λο­γές διη­γη­μά­των νεό­τε­ρων κυ­ρίως συγ­γρα­φέων, α­πευ­θυ­νό­με­νο κι αυ­τό σε έ­να ευ­ρύ­τε­ρο α­να­γνω­στι­κό κοι­νό.

Η συλ­λο­γή πε­ρι­λαμ­βά­νει 16 ι­στο­ρίες, που ποι­κίλ­λουν ως προς τη μορ­φή και την έ­κτα­ση, ε­νώ, α­ντι­θέ­τως, πα­ρου­σιά­ζουν σχε­τι­κή θε­μα­τι­κή ο­μοιο­γέ­νεια. Ο πιο ται­ρια­στός ε­πι­θε­τι­κός προσ­διο­ρι­σμός για το κε­ντρι­κό θέ­μα θα ή­ταν το μαύ­ρος, με τη ση­μα­σία της πλή­ρους ελ­λεί­ψεως φω­τός. Στις ι­στο­ρίες σω­ρεύο­νται δυ­στυ­χίες, κα­τα­στρο­φές και κά­θε εί­δους α­θλιό­τη­τα. Ενώ, οι ή­ρωες δια­πνέ­ο­νται α­πό δυ­σά­ρε­στα αι­σθή­μα­τα, βλέ­πουν τα πράγ­μα­τα α­πό τη δυ­σοίω­νη πλευ­ρά τους και κα­τα­κλύ­ζο­νται α­πό α­παι­σιό­δο­ξες σκέ­ψεις. Εί­ναι δό­λιοι έως και μοχ­θη­ροί, αλ­λά συ­νά­μα και δύ­σμοι­ροι. Από μια ά­πο­ψη, πρό­κει­ται για ι­στο­ρίες που α­ντα­πο­κρί­νο­νται στην ε­πο­χή μας. Επο­χή, που μό­νο το δη­μο­τι­κό ά­σμα, “πολ­λή μαυ­ρί­λα πλά­κω­σε, μαύ­ρη σαν κα­λοια­κού­δα”, μπο­ρεί να την α­πο­δώ­σει κι ας μην πλά­κω­σε ο Ομέρ Βρυώ­νης με τους δε­κα­ο­χτώ χι­λιά­δες.
Επί­και­ρες, λοι­πόν, οι ι­στο­ρίες και ό­σο α­φο­ρά την ε­ντο­πιό­τη­τα, ου­δό­λως ε­παρ­χια­κές. Ο Τσια­μπού­σης, ω­στό­σο, φαι­νό­ταν να υ­ψώ­νει ως ση­μαία το ε­παρ­χια­κό στοι­χείο με ε­κεί­νο το πρώ­το βι­βλίο του, που φέ­ρει ως συ­νο­δευ­τι­κό τού κυ­ρίως τίτ­λου, «Η Βέ­σπα», την προ­σθή­κη, «...και άλ­λα 21 ε­παρ­χια­κά διη­γή­μα­τα». Κά­τι σαν πρό­κλη­ση προς πρω­τευου­σιά­νους έ­δει­χνε ε­κεί­νη η ι­διω­τι­κή έκ­δο­ση, με έ­δρα τη Θεσ­σα­λο­νί­κη και μο­να­δι­κή σύ­στα­ση του συγ­γρα­φέα τη διεύ­θυν­ση κα­τοι­κίας του στη Δρά­μα. Από την αρ­χή, ω­στό­σο, στα διη­γή­μα­τά του η πό­λη δεν κα­το­νο­μά­ζε­ται. Μό­νο ό­σοι γνω­ρί­ζουν τη Δρά­μα, την δια­κρί­νουν α­πό σκόρ­πιες νύ­ξεις. Το μό­νο πρό­δη­λο εί­ναι ό­τι πρό­κει­ται για πό­λη της ε­παρ­χίας. Η ί­δια κρυ­πτι­κή τα­κτι­κή συ­νε­χί­ζε­ται και στις πρό­σφα­τες ι­στο­ρίες. Σε μια υ­πάρ­χει ο προσ­διο­ρι­σμός, “στην ε­παρ­χια­κή πό­λη Δ.”, ε­νώ, σε κά­ποιες άλ­λες, ο­δω­νύ­μια και το­πω­νύ­μια προϊδεά­ζουν για την ταυ­τό­τη­τά της.
Τε­λι­κά, ως προς την ε­ντο­πιό­τη­τα των ι­στο­ριών του, ο συγ­γρα­φέ­ας δεν άλ­λα­ξε. Εκεί­νο που άλ­λα­ξε, εί­ναι η χώ­ρα και δη, ο α­στι­κός χώ­ρος. Οι κά­τοι­κοι των πό­λεων, του­λά­χι­στον τα κοι­νω­νι­κά στρώ­μα­τα των μι­κρο­με­σαίων, στα ο­ποία ε­στιά­ζει ο συγ­γρα­φέ­ας, ε­ξο­μοιώ­θη­καν. Μέ­σα α­πό τις ι­στο­ρίες του Τσια­μπού­ση με ή­ρωες Δρα­μι­νούς, αλ­λά και λοι­πούς Βο­ρειο­ελ­λα­δί­τες, κυ­ρίως, Θεσ­σα­λο­νι­κιούς, α­να­δει­κνύο­νται α­να­γνω­ρί­σι­μοι, σε ε­μάς, τύ­ποι, κα­θό­σον δεί­χνουν σαν πι­στά α­ντί­γρα­φα των α­θη­ναϊκών. Αυ­τήν την ε­ντύ­πω­ση της γε­νι­κό­τε­ρης ι­σο­πέ­δω­σης την ε­πι­τεί­νει ο λό­γος. Στα πα­λαιό­τε­ρα διη­γή­μα­τα, ή­ταν ντό­μπρος λό­γος, χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό που άλ­λο­τε πο­τέ α­πο­δι­δό­ταν στους ε­παρ­χιώ­τες. Στις πρό­σφα­τες ι­στο­ρίες, η γλώσ­σα εί­ναι α­γο­ραία. Όντας συγ­γρα­φέ­ας της πό­λης ο Τσια­μπού­σης, στα βι­βλία του δεν α­να­μέ­νε­ται να πα­ρει­σφρύ­σει κά­ποια ντο­πιο­λα­λιά. Κι ό­μως, στο πρό­σφα­το προ­βλέ­πε­ται γλωσ­σά­ρι. Δεν α­φο­ρά, ό­μως, κά­ποιο το­πι­κό ι­διό­λε­κτο, αλ­λά αγ­γλι­κές λέ­ξεις και φρά­σεις, που συμ­φύ­ρουν τα πρό­σω­πα των ι­στο­ριών στην κου­βέ­ντα τους.

Οι δυο ε­κτε­νέ­στε­ρες ι­στο­ρίες, κο­ντά σα­ρά­ντα σε­λί­δες η μία και πε­νή­ντα η άλ­λη, έ­χουν τη μορ­φή θε­α­τρι­κού έρ­γου. Κυ­ριαρ­χεί το δια­λο­γι­κό μέ­ρος, ε­νώ το α­φη­γη­μα­τι­κό πε­ριο­ρί­ζε­ται στις πε­ρι­γρα­φές στη­σί­μα­τος μιας σκη­νής και κι­νή­σεων των η­ρώων. Συν­δέ­ο­νται α­να­με­τα­ξύ τους, ό­χι μό­νο με το συ­νη­θι­σμέ­νο τέ­χνα­σμα, ό­που ο­ρι­σμέ­να πρό­σω­πα πη­γαι­νοέρ­χο­νται στις ι­στο­ρίες, αλ­λά με ου­σια­στι­κό­τε­ρο τρό­πο. Συμ­βαί­νουν σε δια­με­ρί­σμα­τα της ί­διας πο­λυ­κα­τοι­κίας, ό­πως οι πρό­σφα­τες ι­στο­ρίες της Κων­στα­ντί­νας Τασ­σο­πού­λου, «Τα κοι­νό­χρη­στα», και της Κάλ­λιας Πα­πα­δά­κη, «Ο ή­χος του α­κά­λυ­πτου». Μά­λι­στα, ως κύ­ριας ση­μα­σίας χώ­ρος στις ι­στο­ρίες του Τσια­μπού­ση, ό­πως και σε ε­κεί­νες της Πα­πα­δά­κη, προ­βάλ­λει “ο α­κά­λυ­πτος”. Ο Τσια­μπού­σης το­πο­θε­τεί ε­κεί το κομ­βι­κό γε­γο­νός μιας αυ­το­κτο­νίας, ό­πως συ­νέ­βη στον α­κά­λυ­πτο χώ­ρο ι­στο­ρίας ε­νός τέ­ταρ­του συγ­γρα­φέα, του Σπύ­ρου Γιαν­να­ρά, «Ο λο­ξίας». Αν και ε­κεί­νη δια­φο­ρο­ποιεί­ται, κα­θώς ο συγ­γρα­φέ­ας τής προσ­δί­δει στο­χα­στι­κό υ­πό­βα­θρο. Όσο α­φο­ρά τον Τσια­μπού­ση, στην ί­δια πο­λυ­κα­τοι­κία δια­δρα­μα­τί­ζε­ται και μια τρί­τη ι­στο­ρία, αυ­τή συ­ντο­μό­τε­ρη και με α­φη­γη­μα­τι­κή μορ­φή, που εί­ναι πλη­σιέ­στε­ρη στις α­θη­ναϊκές ι­στο­ρίες της Πα­πα­δά­κη. Και ε­δώ, ο α­φη­γη­τής φα­ντα­σιώ­νε­ται τι μπο­ρεί να κά­νουν οι έ­νοι­κοι δια­φο­ρε­τι­κών δια­με­ρι­σμά­των της πο­λυ­κα­τοι­κίας κα­τά την πτώ­ση της αυ­τό­χει­ρος.
Η πρώ­τη θε­α­τρό­μορ­φη ι­στο­ρία, με τίτ­λο, «Με λέ­νε Γιώρ­γο», πα­ρα­μέ­νει σε ρε­α­λι­στι­κό πλαί­σιο, α­πο­τυ­πώ­νο­ντας τις  ο­ξυ­μέ­νες σχέ­σεις χω­ρι­σμέ­νων συ­ζύ­γων με­τά τέ­κνου, στις ο­ποίες κυ­ριαρ­χούν οι οι­κο­νο­μι­κές δια­φο­ρές. Κε­ντρι­κό θέ­μα της κου­βέ­ντας εί­ναι η ε­ξεύ­ρε­ση εγ­γυη­τή προς ε­ξα­σφά­λι­ση τρα­πε­ζι­κού δα­νείου. Με το ί­διο θέ­μα υ­πάρ­χει και άλ­λη ι­στο­ρία, μό­νο που ε­κεί­νη ε­πι­κε­ντρώ­νε­ται στην πώ­λη­ση δια­με­ρί­σμα­τος προς λύ­ση του οι­κο­νο­μι­κού α­διέ­ξο­δου. Γε­νι­κό­τε­ρα, η ε­ξεύ­ρε­ση α­γο­ρα­στή για α­κί­νη­το ή τρα­πε­ζι­κών δα­νείων, μα­ζί με α­να­φο­ρές σε υ­πη­ρε­σια­κές κα­τα­χρή­σεις, σκια­γρα­φούν το γνώ­ρι­μο οι­κο­νο­μι­κό το­πίο, του ο­ποίου η μαυ­ρί­λα δια­σκε­δά­ζε­ται με ε­ξω­συ­ζυ­γι­κές κι άλ­λες ε­ρω­τι­κές σχέ­σεις.
Στη δεύ­τε­ρη θε­α­τρό­μορ­φη ι­στο­ρία, «Αγρυ­πνία», ο συγ­γρα­φέ­ας κά­νει μια προ­σπά­θεια να δια­φύ­γει προς το γκρο­τέ­σκο με την εμ­φά­νι­ση του φα­ντά­σμα­τος της νε­κρής αυ­τό­χει­ρος, την ο­ποία ξε­νυ­χτούν οι γεί­το­νες. Ενώ, ταυ­τό­χρο­να, για να α­να­δεί­ξει το ση­με­ρι­νό κλί­μα γε­νι­κευ­μέ­νης ε­ξα­χρείω­σης, προ­σθέ­τει ό,τι μαύ­ρο πράτ­τει ο τυ­χών α­χρείος, εί­τε πρό­κει­ται για οι­κο­γε­νειάρ­χη δη­μο­τι­κό άρ­χο­ντα που συ­ντη­ρεί γκό­με­να εί­τε για για­τρό ε­μπλε­κό­με­νο σε ε­μπο­ρία ορ­γά­νων νε­κρών. Δί­κην α­λα­τί­σμα­τος, προς συ­μπλή­ρω­ση της ει­κό­νας ε­νός α­ντι­συμ­βα­τι­κού προ­σώ­που, ο α­φη­γη­τής α­θροί­ζει στις ε­ρω­τι­κές πα­ρα­σπον­δίες και μια λε­σβια­κή σχέ­ση. Μό­νο που οι γκρο­τέ­σκο κα­τα­στά­σεις δεν στή­νο­νται πε­ρι­συλ­λέ­γο­ντας κα­θη­με­ρι­νά α­ξιο­πε­ρίερ­γα. Απαι­τούν τη δη­μιουρ­γία κω­μι­κο­τρα­γι­κών σχη­μά­των.
Σε πα­λαιό­τε­ρα βι­βλία του Τσια­μπού­ση, πα­ρα­τη­ρού­σα­με, ό­τι α­που­σιά­ζουν οι γυ­ναί­κες. Σε αυ­τό, α­ντι­θέ­τως, κερ­δί­ζουν έ­δα­φος. Δεν α­πο­τε­λούν, ό­μως, αυ­θύ­παρ­κτους ή­ρωες. Δεί­χνουν πε­ρισ­σό­τε­ρο σαν κα­ρι­κα­τού­ρες, έ­τσι ό­πως το­νί­ζο­νται οι ε­ρω­τι­κοί τους ά­θλοι, που φτά­νουν μέ­χρι να δώ­σουν το έ­ναυ­σμα σε πα­τρο­κτο­νία. Τον συγ­γρα­φέα δεν φαί­νε­ται να τον α­πα­σχο­λεί η γυ­ναι­κεία ψυ­χο­λο­γία, κα­θώς υ­πε­ρι­σχύει η διά­θε­ση γε­λοιο­ποίη­σης. Στις πε­ρι­πτώ­σεις που η δια­κω­μώ­δη­ση α­στο­χεί, μέ­νει έ­νας ε­λά­χι­στα α­λη­θο­φα­νής χα­ρα­κτή­ρας, ό­πως ε­κεί­νος της δα­σκά­λας με τις ο­πι­σθο­δρο­μι­κές ι­δέες.
Πε­ρισ­σό­τε­ρο γεν­ναιό­δω­ρος στέ­κε­ται ο συγ­γρα­φέ­ας με τους με­τα­νά­στες. Στην σύ­ντο­μη κα­τα­λη­κτι­κή ι­στο­ρία «Αχ! Σω­κρά­τη», δί­νε­ται μια πα­ραλ­λα­γή στο κοι­νό­το­πο πλέ­ον δί­δυ­μο του α­νοϊκού υ­πε­ρή­λι­κα και της οι­κια­κής βο­η­θού, που πα­ρου­σιά­ζε­ται σαν φύ­λα­κας άγ­γε­λος. Ωστό­σο, στις δυο άλ­λες ι­στο­ρίες, με κε­ντρι­κό πρό­σω­πο Αλβα­νό, η μέ­χρι τώ­ρα στε­ρεό­τυ­πη ει­κό­να, που α­πο­τυ­πώ­νε­ται στην ελ­λη­νι­κή πε­ζο­γρα­φία, αλ­λά­ζει. Ανα­με­νό­με­νη η δια­φο­ρο­ποίη­ση, α­φού, ό­σο περ­νά­ει ο και­ρός, η οι­κο­νο­μι­κή κα­τά­στα­ση των Αλβα­νών βελ­τιώ­νε­ται, ο­πό­τε α­να­βαθ­μί­ζε­ται η κοι­νω­νι­κή θέ­ση τους και ως α­ντα­νά­κλα­ση, έρ­χε­ται η τα­ξι­κή τους α­νύ­ψω­ση και στην πε­ζο­γρα­φία. Αδυ­σώ­πη­τος δια­πραγ­μα­τευ­τής στην οι­κο­νο­μι­κή συ­ναλ­λα­γή εμ­φα­νί­ζε­ται ο Αλβα­νός στη μια ι­στο­ρία, καλ­λι­τε­χνι­κή φύ­ση, που τα­λαι­πω­ρή­θη­κε στα χρό­νια του Χότ­ζα, στη δεύ­τε­ρη. Και στις δυο πε­ρι­πτώ­σεις, α­ντί Αλβα­νού, θα μπο­ρού­σε να πρό­κει­ται για τον Έλλη­να α­ντί­στοι­χό του. Αυ­τή η α­να­βαθ­μι­σμέ­νη πα­ρου­σία της αλ­βα­νι­κής μειο­νό­τη­τας στις ι­στο­ρίες του Τσια­μπού­ση φαί­νε­ται πως ε­κτι­μή­θη­κε α­πό τους πο­λι­τι­στι­κούς υ­πεύ­θυ­νους της γεί­το­νος χώ­ρας, α­φού ή­ταν οι πρώ­τοι που με­τέ­φρα­σαν την προ­η­γού­με­νη συλ­λο­γή του, με­τά και την κα­το­χύ­ρω­σή της με Βρα­βείο της Ακα­δη­μίας.

Εκτός α­πό τις θε­α­τρο­μόρ­φες ι­στο­ρίες, στη συλ­λο­γή ε­πι­χει­ρεί­ται και ο πα­ρα­πλή­σιος πει­ρα­μα­τι­σμός ε­νός α­μι­γώς δια­λο­γι­κού πε­ζού. Αυ­τή η μορ­φή έ­χει δο­κι­μα­στεί α­πό ο­ρι­σμέ­νους πα­λαιό­τε­ρους, με ι­διαί­τε­ρα κα­λά α­πο­τε­λέ­σμα­τα. Για πα­ρά­δειγ­μα, η συ­ζή­τη­ση του ζεύ­γους στο «Γερ­μα­νι­κός φούρ­νος» του Τσια­μπού­ση έ­χει σαν προ­η­γού­με­νο «Τα φτε­ρά μπε­κά­τσας» του Θα­νά­ση Βαλ­τι­νού. Κι αν θέ­λου­με να πά­με α­κό­μη πιο πί­σω, το πα­πα­δια­μα­ντι­κό «Από­λαυ­σις στη γει­το­νιά». Ο συγ­γρα­φέ­ας, με δε­δο­μέ­νη τη δε­ξιό­τη­τά του στους δια­λό­γους, κα­τορ­θώ­νει να σκια­γρα­φή­σει τους χα­ρα­κτή­ρες χω­ρίς πλα­τεια­σμούς. Θε­μα­τι­κά, ό­μως, ε­πα­νέρ­χε­ται στον οι­κο­νο­μι­κό πα­ρά­γο­ντα και μά­λι­στα, α­πό την ί­δια ο­πτι­κή γω­νία με ε­κεί­νη των ε­κτε­νέ­στε­ρων ι­στο­ριών.
Γε­νι­κό­τε­ρα, μια ι­στο­ρία για να έ­χει το χα­ρα­κτή­ρα διη­γή­μα­τος, ε­κτός α­πό την πολ­λα­πλώς σχο­λια­σμέ­νη πύ­κνω­ση, πρέ­πει να εί­ναι ευ­ρη­μα­τι­κή και πρω­τό­τυ­πη, ό­πως, λ.χ., η πρώ­τη και ο­μό­τιτ­λη της συλ­λο­γής. Σε αυ­τήν, η ε­νο­ποιός ι­δέα δεν εί­ναι η τρέ­χου­σα οι­κο­νο­μι­κή κρί­ση αλ­λά η πί­στη στη θεία δύ­να­μη. Εδώ, το πρό­βλη­μα εί­ναι το πώς μπο­ρεί να λει­τουρ­γή­σει το με­τα­φυ­σι­κό στοι­χείο ως κι­νη­τή­ριος μο­χλός μιας μυ­θο­πλα­στι­κής σύν­θε­σης. Μάλ­λον δεν αρ­κούν δυο τρεις σχε­τι­κές α­να­φο­ρές, ό­πως “το σταυ­ρου­δά­κι” της Αγγλί­δας, που ε­πι­χει­ρεί έ­να “σάλ­το μορ­τά­λε”, ή το προ­σκύ­νη­μα α­πό μο­να­στή­ρι σε μο­να­στή­ρι. Την ε­ντύ­πω­ση του υ­πε­ραι­σθη­τού μπο­ρεί να την δη­μιουρ­γή­σει μό­νο η προ­σε­κτι­κή ε­πι­λο­γή της κά­θε μιας λέ­ξης και το ε­πι­δέ­ξιο πλέ­ξι­μο ε­κά­στης φρά­σης. Το “σάλ­το μορ­τά­λε”, χω­ρίς το λε­κτι­κό και ψυ­χο­λο­γι­κό λε­πτο­λό­γη­μα, δεί­χνει πε­ρισ­σό­τε­ρο σαν κα­πρί­τσιο του­ρί­στριας, που ε­ντυ­πω­σιά­ζει χά­ρις στα κόκ­κι­να μαλ­λιά και τα “φτιαγ­μέ­να α­πό χρυ­σά­φι μπού­τια”.
Μια θε­μα­τι­κή φλέ­βα, που εί­χε δώ­σει εν­δια­φέ­ρου­σες ι­στο­ρίες σε πα­λαιό­τε­ρα βι­βλία του Τσια­μπού­ση, εί­ναι η α­να­φο­ρά στο πα­ρελ­θόν. Ιδιαί­τε­ρα, σε Κα­το­χή και Εμφύ­λιο, που, κα­τ’ ε­πέ­κτα­ση, ε­μπλέ­κει τις συ­γκρού­σεις δε­ξιών και α­ρι­στε­ρών. Πα­ρα­τη­ρού­με ό­τι και σε αυ­τό το θέ­μα, η συγ­γρα­φι­κή ο­πτι­κή α­κο­λου­θεί τον τρέ­χο­ντα εκ­συγ­χρο­νι­σμό. Ο συ­ντα­ξιού­χος “α­ξιω­μα­τι­κός της Χω­ρο­φυ­λα­κής, εξ α­να­κα­τα­τά­ξεως”, και ο συ­ντα­ξιού­χος κα­θη­γη­τής, πρώην πο­λι­τι­κός πρό­σφυ­γας στις Ανα­το­λι­κές Χώ­ρες, με άλ­λα λό­για, ο άλ­λο­τε πο­τέ ‘‘ταγ­μα­τα­σφα­λί­της’’ και α­ντι­στοί­χως, ο κά­πο­τε κομ­μου­νι­στής, πα­ρα­βγαί­νουν σε κο­μπί­νες και φο­ρο­δια­φυ­γή. Σε άλ­λες ι­στο­ρίες του βι­βλίου, η πα­ρελ­θο­ντι­κή ο­πτι­κή συμ­βάλ­λει στη δη­μιουρ­γία βα­θύ­τε­ρης αί­σθη­σης μα­ταιό­τη­τας.
Ενδει­κτι­κό πα­ρά­δειγ­μα, το «Συ­να­ξά­ρι», ό­που πα­ρα­τί­θε­νται εν σει­ρά οι βίοι των με­λών α­πό τις οι­κο­γέ­νειες μιας “τε­τρα­κα­τοι­κίας”, με έμ­φα­ση στα τε­λευ­ταία χρό­νια της ζωής τους και την κα­τά­λη­ξη που εί­χαν. Από μια ά­πο­ψη, πα­ρό­μοια “συ­να­ξά­ρια” για αν­θρώ­πους, οι­κο­γέ­νειες ή και σπί­τια, α­πό τη φύ­ση τους, εί­ναι τρα­γι­κά, πό­σω μάλ­λον ό­ταν μέ­νουν μο­νό­χορ­δα στην φθο­ρά και την α­σθέ­νεια. Στο συ­γκε­κρι­μέ­νο διή­γη­μα, ω­στό­σο, προ­βλέ­πε­ται αι­σιό­δο­ξο τέ­λος, με την πα­ρα­χώ­ρη­ση της “τε­τρα­κα­τοι­κίας” σε ά­φρα­γκο και πα­μπό­νη­ρο με­τα­νά­στη. Κα­τά την ε­κτί­μη­σή μας, πά­ντως, έ­να βε­βια­σμέ­νο χά­πυ ε­ντ, ό­πως και ε­κεί­νο το γρα­φι­κό που προ­βλέ­πε­ται για το πιο ζο­φε­ρό διή­γη­μα της συλ­λο­γής, το «Νια­ού­ρι­σμα», ε­ντεί­νουν την ε­ντύ­πω­ση πα­ρά την α­πα­λύ­νουν. Εκτός κι αν λη­φθεί, ό­τι αυ­τή α­κρι­βώς εί­ναι η πρό­θε­ση του συγ­γρα­φέα.
Όπως και να έ­χει, το θέ­μα συμ­βάλ­λει αλ­λά δεν εί­ναι πο­τέ το κα­θο­ρι­στι­κό στοι­χείο. Το μο­να­δι­κό διή­γη­μα της συλ­λο­γής, που πι­στεύου­με ό­τι δια­σώ­ζει την ι­διο­προ­σω­πία του συγ­γρα­φέα, έ­χει κι αυ­τό ως θέ­μα τα θα­να­τι­κά που βρί­σκουν μια οι­κο­γέ­νεια. Πρό­κει­ται για το «Φω­το­γρα­φία», ό­που, μέ­σα σε τεσ­σε­ρε­σή­μι­σι σε­λί­δες, ζω­ντα­νεύει η Ελλά­δα των πρώ­των με­τα­πο­λε­μι­κών δε­κα­ε­τιών. Η Ελλά­δα των στε­ρή­σεων και της α­ξιο­πρέ­πειας. Κι αυ­τό, χω­ρίς μορ­φι­κά σάλ­τα, ού­τε α­θη­ναϊκούς νε­ο­τε­ρι­σμούς. Τέ­λος, να ση­μειώ­σου­με, ό­τι με δε­δο­μέ­νη την ε­πι­τυ­χή πο­ρεία του βι­βλίου, ο δι­κός μας σχο­λια­σμός μπο­ρεί να ε­κλη­φθεί ως μεμ­ψί­μοι­ρος. Ακρι­βέ­στε­ρο, ό­μως, θα ή­ταν να δια­βα­στεί σαν κομ­μά­τι α­πό το ει­σέ­τι ά­γρα­φο ρέκ­βιεμ για τη γε­νι­κό­τε­ρη υ­πο­χώ­ρη­ση του α­μι­γούς διη­γή­μα­τος.

Τα τε­λευ­ταία χρό­νια οι εκ­δό­σεις «Πό­λις» λει­τουρ­γούν και ως  φυ­τώ­ριο πρω­το­εμ­φα­νι­ζό­με­νων συγ­γρα­φέων. Μά­λι­στα, φυ­τώ­ριο με την εν­νοιο­λο­γι­κή ση­μα­σία που εί­χε κά­πο­τε αυ­τή η λέ­ξη, ό­ταν την χρη­σι­μο­ποιού­σαν ως χα­ρα­κτη­ρι­σμό λο­γο­τε­χνι­κών πε­ριο­δι­κών. Κι αυ­τό, για­τί οι εν λό­γω εκ­δό­σεις δεν φι­λο­ξε­νούν μό­νο το πρώ­το βι­βλίο ε­νός συγ­γρα­φέα, που εί­ναι συ­νή­θως μια συλ­λο­γή διη­γη­μά­των, αλ­λά συ­νι­στούν και το χώ­ρο της πρώ­της εμ­φά­νι­σής του, δε­δο­μέ­νου ό­τι δεν υ­πάρ­χει, κα­τά κα­νό­να, κά­ποια προ­η­γού­με­νη δη­μο­σίευ­ση σε πε­ριο­δι­κό. Με άλ­λα λό­για, σε αυ­τήν την πε­ρί­πτω­ση, ο εκ­δό­της ε­πι­τε­λεί έρ­γο α­ντί­στοι­χο με ε­κεί­νο του αλ­λο­τι­νού διευ­θυ­ντή λο­γο­τε­χνι­κού πε­ριο­δι­κού. Στην πε­ρί­πτω­ση, μά­λι­στα, του συ­γκε­κρι­μέ­νου εκ­δό­τη, τη­ρου­μέ­νων πά­ντο­τε των α­να­λο­γιών, με τα ί­δια ποιο­τι­κά και ό­χι ε­μπο­ρι­κά κρι­τή­ρια. Κι αυ­τός ο­σμί­ζε­ται τον τα­λα­ντού­χο ή, έ­στω, τον υ­πο­σχό­με­νο εν μέ­σω των ε­πί­δο­ξων συγ­γρα­φέων. Κρί­νο­ντας εκ του α­πο­τε­λέ­σμα­τος, στο διά­στη­μα μιας πε­ρί­που δε­κα­ε­τίας, θα μπο­ρού­σε να ε­ξαχ­θεί το συ­μπέ­ρα­σμα ό­τι δεν σφάλ­λει στην κρί­ση του. Βε­βαίως, το α­πο­τέ­λε­σμα, που συ­νί­στα­ται στην υ­πο­δο­χή του βι­βλίου, την κρι­τι­κή α­ντι­με­τώ­πι­ση και τις βρα­βεύ­σεις, ε­πη­ρεά­ζε­ται α­πό το ό­νο­μα, που έ­χει α­πο­κτή­σει στο εν­διά­με­σο ο εκ­δο­τι­κός οί­κος. Αυ­τό α­πο­τε­λεί κά­τι σαν εγ­γύη­ση και λει­τουρ­γεί κα­θο­ρι­στι­κά, του­λά­χι­στον σε μια πρώ­τη φά­ση προ­βο­λής, που α­ντι­στοι­χεί και στην προ­τε­ραιό­τη­τα που δί­νε­ται στα βι­βλία ε­νός  εκ­δο­τι­κού οί­κου. Ακό­μη και μό­νο αυ­τό, αν δε­χτού­με ό­τι ο εκ­δό­της δεν ε­πη­ρεά­ζει την πε­ραι­τέ­ρω πο­ρεία τους, δεν εί­ναι α­με­λη­τέ­ος πα­ρά­γων, ό­ταν, για αρ­κε­τά βι­βλία, δεν γί­νε­ται η πα­ρα­μι­κρή νύ­ξη στον Τύ­πο.
Πα­ρα­τη­ρού­με ό­τι τα βι­βλία της πε­ζο­γρα­φι­κής βι­βλιο­θή­κης των εκ­δό­σεων «Πό­λις» πα­ρου­σιά­ζουν κά­ποια ο­μοιο­γέ­νεια, χω­ρίς να λεί­πουν οι ε­ξαι­ρέ­σεις. Εί­ναι το στοι­χείο που α­πο­τε­λού­σε πα­λαιό­τε­ρα και  χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό του φυ­τω­ρίου ε­νός πε­ριο­δι­κού. Από μια ά­πο­ψη, α­να­με­νό­με­νο, α­φού και στις δυο πε­ρι­πτώ­σεις οι ε­πι­λο­γές α­κο­λου­θούν τα κρι­τή­ρια ε­νός προ­σώ­που. Η υ­πό­θε­ση των βι­βλίων εί­ναι σύγ­χρο­νη, ε­πι­κε­ντρω­μέ­νη στο ά­το­μο της με­τα­μο­ντέρ­νας κοι­νω­νίας, με προ­τί­μη­ση στα α­κραία συμ­βά­ντα και τη βίαια συ­μπε­ρι­φο­ρά. Η α­φη­γη­μα­τι­κή ο­πτι­κή εκ­φρά­ζει τη στά­ση της προο­δευ­τι­κής σή­με­ρα δια­νό­η­σης στα τρέ­χο­ντα φυ­λε­τι­κά προ­βλή­μα­τα και την α­να­θεω­ρη­τι­κή ερ­μη­νεία της Ιστο­ρίας. Η γρα­φή δεν εί­ναι ερ­γα­στη­ρια­κή. Δη­μιουρ­γεί την αί­σθη­ση του αυ­θόρ­μη­του ξε­σπά­σμα­τος, προ­σο­μοιά­ζο­ντας συ­χνά και σε κα­ταγ­γε­λία ό­σων υ­φί­στα­ται ο πιο α­δύ­να­μος μιας σχέ­σης ή και της ο­ποιασ­δή­πο­τε συ­νύ­παρ­ξης. Η γλώσ­σα προ­φο­ρι­κή συ­νται­ριά­ζει με τον συ­χνά συ­ναι­σθη­μα­τι­κά φορ­τι­σμέ­νο α­φη­γη­τή. Πα­ρά αυ­τήν την ο­μό­τρο­πη ει­κό­να, οι συγ­γρα­φείς κα­λύ­πτουν έ­να σχε­τι­κά ευ­ρύ η­λι­κια­κό φά­σμα, πε­ρί­που μιας ει­κο­σα­ε­τίας, ξε­κι­νώ­ντας σχε­τι­κά με­γά­λοι, γύ­ρω στα 35. Ευ­ρύ εί­ναι και το ε­παγ­γελ­μα­τι­κό ά­νοιγ­μα, πα­ρα­μέ­νο­ντας, ω­στό­σο, στην με­σο­α­στι­κή τά­ξη και στους καλ­λιερ­γη­μέ­νους, α­πό δη­μο­σιο­γρά­φους μέ­χρι αν­θρώ­πους της φω­το­γρα­φίας και του κι­νη­μα­το­γρά­φου, αλ­λά και της οι­κο­νο­μίας. Στα ι­διαί­τε­ρα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της συγ­γρα­φι­κής ο­μά­δας, ση­μειώ­νου­με την α­ριθ­μη­τι­κή υ­περ­τέ­ρη­ση των γυ­ναι­κών, κα­θώς και την α­που­σία συγ­γρα­φέων που να μα­θή­τευ­σαν σε σχο­λές δη­μιουρ­γι­κής γρα­φής. 

Μα­κρύς πρό­λο­γος, κα­θώς η πρώ­τη πρω­το­εμ­φα­νι­ζό­με­νη του 2013 α­πό τις εν λό­γω εκ­δό­σεις, Ελι­σά­βετ Χρο­νο­πού­λου, δεί­χνει να α­πο­τε­λεί μια α­ντι­προ­σω­πευ­τι­κή πε­ρί­πτω­ση. Έρχε­ται α­πό το χώ­ρο του κι­νη­μα­το­γρά­φου, ό­πως και η Βα­σι­λι­κή Ηλιο­πού­λου, ό­ντας κι αυ­τή σκη­νο­θέ­τις. Πα­ρου­σιά­ζε­ται με συλ­λο­γή διη­γη­μά­των, ό­λα σε πρώ­τη δη­μο­σίευ­ση. Ο αυ­θόρ­μη­τος χα­ρα­κτή­ρας της α­φή­γη­σης α­πο­δό­θη­κε πα­ρα­στα­τι­κά α­πό την ί­δια τη συγ­γρα­φέα, σε συ­νέ­ντευ­ξή της, με τη δια­τύ­πω­ση ό­τι κά­ποιες ι­στο­ρίες της “βγή­καν σαν ε­με­τός”. Συ­νο­λι­κά ο­κτώ ι­στο­ρίες, με την α­φή­γη­ση στα­θε­ρά σε πρώ­το πρό­σω­πο. Στη θέ­ση του α­φη­γη­τή, έ­ξι άν­δρες και μια γυ­ναί­κα, που εί­ναι και οι κε­ντρι­κοί ή­ρωες των α­ντί­στοι­χων ι­στο­ριών. Μό­νο μια την α­φη­γεί­ται πρό­σω­πο, που μέ­νει ε­κτός δρά­σης και ε­πέ­χει ρό­λο πα­ρα­τη­ρη­τή. Οι δια­φο­ρε­τι­κές συ­ντε­ταγ­μέ­νες τους, φύ­λο-η­λι­κία-ε­πάγ­γελ­μα, δεν ε­πη­ρεά­ζουν το λε­κτι­κό τους. Πα­ρα­μέ­νει σχε­δόν α­δια­φο­ρο­ποίη­το. Δια­θέ­τει, πά­ντως, τη ζω­ντά­νια της σή­με­ρα κα­θο­μι­λου­μέ­νης. Στην πε­ρί­πτω­ση έ­φη­βων α­φη­γη­τών, πλη­θαί­νουν οι ε­λευ­θε­ριά­ζου­σες εκ­φρά­σεις και οι συ­νή­θεις κω­δι­κές λέ­ξεις, που ε­πι­κρα­τούν στην ε­πι­κοι­νω­νία των νέων.  
Όσο για την προο­δευ­τι­κή ο­πτι­κή της α­φή­γη­σης, αυ­τή φαί­νε­ται σε κά­ποια διη­γή­μα­τα να δο­κι­μά­ζει τα ό­ρια της α­λη­θο­φά­νειας ή, μάλ­λον α­κρι­βέ­στε­ρα, πε­ριο­ρί­ζει τις πραγ­μα­τι­κές κα­τα­στά­σεις, που ε­πι­ζη­τά να πε­ρι­γρά­ψει, στον μι­κρό­κο­σμο μιας α­ριθ­μη­τι­κά μι­κρής κοι­νω­νι­κής ο­μά­δας. Πα­ρό­λο που η συγ­γρα­φέ­ας δια­τεί­νε­ται ό­τι “πα­θαί­νει α­σφυ­ξία με το πο­λι­τι­κώς ορ­θό”, η ί­δια προ­βάλ­λει στις μυ­θο­πλα­σίες της έ­να προω­θη­μέ­νο πο­λι­τι­κώς ορ­θό, που εκ­φρά­ζει τη με­τα­μο­ντέρ­να πρω­το­πο­ρία. Πα­ρά­δειγ­μα, το διή­γη­μα, με τίτ­λο, «Το μο­τό­ρι», ό­που το κύ­ριο πρό­σω­πο εί­ναι έ­νας Αλβα­νός έ­φη­βος. Ενώ, ως α­φη­γη­τής α­να­λαμ­βά­νει ο Έλλη­νας συμ­μα­θη­τής και καρ­δια­κός φί­λος του στο δη­μο­τι­κό, που έ­γι­νε α­φορ­μή να διωχ­θεί ε­κεί­νος α­πό το σχο­λείο, καί­τοι “γα­μά­τος σε ό­λα του”. Ο εν­διά­θε­τος μο­νό­λο­γος φα­νε­ρώ­νει τις ε­νο­χές του, ε­πει­δή στά­θη­κε δει­λός και δεν ξε­διά­λυ­νε α­πό την αρ­χή στο δά­σκα­λο ό­τι αυ­τός εί­χε στή­σει την κλο­πή, για την ο­ποία κα­τη­γο­ρή­θη­κε ο Αλβα­νός, “σαν πλά­κα για να γε­λά­σου­ν”. Ενο­χές που έρ­χο­νται εκ των υ­στέ­ρων, κα­θώς ο­ξύ­νο­νται α­πό τη στά­ση του πα­λαιού φί­λου του. Πα­ρό­λο που δεν μι­λιού­νται,  ε­κεί­νος α­πο­δει­κνύε­ται υ­πε­ρά­νω, ε­ξα­κο­λου­θώ­ντας να τον προ­στα­τεύει α­πό τις μα­φιό­ζι­κες πα­ρέες των συ­μπα­τριω­τών του, που τρο­μο­κρα­τούν τη γει­το­νιά του Γκύ­ζη. Και η μη­τέ­ρα του α­φη­γη­τή, ό­χι μό­νο ε­γκρί­νει τη φι­λία του γιου της με τον Αλβα­νό, αλ­λά, με κά­θε τρό­πο, την ευ­νο­εί. Με­τά χα­ράς, τον κοι­μί­ζει τα σαβ­βα­τό­βρα­δα στο σπί­τι της και τον υ­πο­στη­ρί­ζει α­κό­μη και ό­ταν τον κα­τη­γο­ρούν για κλο­πή.
Μπο­ρεί το συ­γκε­κρι­μέ­νο διή­γη­μα να εί­ναι ε­μπνευ­σμέ­νο α­πό την προ­σω­πι­κή ε­μπει­ρία της Χρο­νο­πού­λου, ό­πως ε­ξο­μο­λο­γεί­ται, αλ­λά μάλ­λον δεν α­πο­τε­λεί α­ντι­προ­σω­πευ­τι­κή πε­ρί­πτω­ση. Χω­ρίς αυ­τό να ση­μαί­νει, ό­τι η λο­γο­τε­χνία δεν δι­καιού­ται να η­ρωο­ποιεί τον Αλβα­νό ή και τον οιον­δή­πο­τε που α­νή­κει σε φυ­λε­τι­κή ή άλ­λη μειο­ψη­φία, με στό­χο να α­νοί­ξει το δρό­μο προς την ε­ξά­λει­ψη των ρα­τσι­στι­κών προ­κα­τα­λή­ψεων. Σε αυ­τό το πνεύ­μα, άλ­λω­στε, κι­νεί­το και η άλ­λο­τε πο­τέ πε­ριώ­νυ­μη σχο­λή του σο­σια­λι­στι­κού ρε­α­λι­σμού, μό­νο που δεν εί­χε και τα κα­λύ­τε­ρα α­πο­τε­λέ­σμα­τα. Σε α­ντί­στι­ξη, θυ­μί­ζου­με το διή­γη­μα, «Σαβ­βα­τιά­τι­κες δου­λειές», της Ηλιο­πού­λου, που σκια­γρα­φεί τη δύ­σκο­λη συ­νύ­παρ­ξη με τον ξέ­νο και ει­δι­κό­τε­ρα, με τον Αλβα­νό. Εκεί­νη, ό­μως, α­νή­κει σε μια η­λι­κια­κά λί­γο με­γα­λύ­τε­ρη ο­μά­δα πε­ζο­γρά­φων, ό­πως και κι­νη­μα­το­γρα­φι­στών, α­νε­ξάρ­τη­τα α­πό το χρό­νο που πρω­το­πα­ρου­σιά­στη­κε.
Αυ­τή η δια­φο­ρά φαί­νε­ται και σε άλ­λες θε­μα­τι­κές ζώ­νες, που, τα τε­λευ­ταία χρό­νια, α­να­θεω­ρού­νται και α­πο­τυ­πώ­νο­νται α­φη­γη­μα­τι­κά μέ­σα α­πό ση­με­ρι­νές ο­πτι­κές. Ενδει­κτι­κό πα­ρά­δειγ­μα, ο Εμφύ­λιος, που α­πο­τε­λεί το φό­ντο στο προ­η­γού­με­νο μυ­θι­στό­ρη­μα της Ηλιο­πού­λου, το «Σμι­θ», το ο­ποίο α­πέ­σπα­σε το Κρα­τι­κό Βρα­βείο Μυ­θι­στο­ρή­μα­τος 2010. Σε α­ντί­θε­ση, η Χρο­νο­πού­λου, στο έ­να διή­γη­μα, που ε­πι­κε­ντρώ­νε­ται στον Εμφύ­λιο, το «Αμα­λία», ε­πι­λέ­γει τους υ­ψη­λούς τό­νους. Προ­βάλ­λει σαν μια ι­στο­ρία ω­μής βίας,  που α­πει­κο­νί­ζει τους κο­μου­νι­στές ως φρι­κα­λέ­ους σφα­γείς. Μάλ­λον μέ­νει ζη­τού­με­νο το πό­σο ε­ποι­κο­δο­μη­τι­κή α­πο­βαί­νει αυ­τή η α­κραία πρόσ­λη­ψη της α­να­θεώ­ρη­σης της Ιστο­ρίας του Εμφυ­λίου, προς ε­πί­τευ­ξη της ε­πι­διω­κό­με­νης α­πο­κά­θαρ­σης α­πό το πρό­τυ­πο του κα­λού α­ντάρ­τη. Έχου­με, πά­ντως, την ε­ντύ­πω­ση, ό­τι, το­πο­θε­τώ­ντας η συγ­γρα­φέ­ας την ι­στο­ρία σε συ­γκε­κρι­μέ­νο τό­πο της Πε­λο­πον­νή­σου, το Σκο­τά­νι Κα­λα­βρύ­των, η α­φή­γη­σή της α­πο­κτά το βά­ρος μαρ­τυ­ρίας, πα­ρό­λο που α­πο­κρύ­βο­νται τα πραγ­μα­τι­κά ο­νό­μα­τα. Κα­τά τα άλ­λα, θα χα­ρα­κτη­ρί­ζα­με  α­δό­κι­μο τον τρό­πο που ξε­κι­νά­ει η ι­στο­ρία με ε­πι­στο­λή προς την κό­ρη του κα­τα­δό­τη μπα­κά­λη του χω­ριού, την ο­ποία στέλ­νει νε­α­ρός, υ­πο­τί­θε­ται και ψυ­χο­πο­νιά­ρης, α­ντάρ­της, που στά­θη­κε μάρ­τυ­ρας στη σφα­γή της μά­νας της α­πό τον κα­πε­τά­νιό του.
Άλλα ευαί­σθη­τα θέ­μα­τα, που πο­λιορ­κεί μυ­θο­πλα­στι­κά η Χρο­νο­πού­λου, εί­ναι ο βια­σμός, η βά­ναυ­ση συ­μπε­ρι­φο­ρά στη διάρ­κεια της σε­ξουα­λι­κής πρά­ξης, η ο­μο­φυ­λο­φι­λία με έ­φη­βο σύ­ντρο­φο, οι νε­α­ροί ναρ­κο­μα­νείς αλ­λά και οι ‘‘κα­θυ­στε­ρη­μέ­νοι’’ ως α­πό­κλη­ροι της κοι­νω­νίας. Πα­ρό­μοια θέ­μα­τα έ­χουν δώ­σει τρο­φή σε μια νέα ο­μά­δα κι­νη­μα­το­γρα­φι­στών, στην ο­ποία α­νή­κει και η ί­δια, βρί­σκο­ντας ευ­ρω­παϊκή α­πή­χη­ση. Η ε­κτε­νέ­στε­ρη ι­στο­ρία, α­πό την ο­ποία αν­τλεί­ται ο πρω­τό­τυ­πος τίτ­λος της συλ­λο­γής, δεί­χνει σαν έ­τοι­μη για τη με­τα­μόρ­φω­σή της σε ται­νία. Θε­μα­τι­κά πρό­σφο­ρη, έ­τσι ό­πως πε­ρι­πλέ­κει τις διά­στρο­φες προ­τι­μή­σεις του θύ­τη ε­νός ά­γριου ξυ­λο­δαρ­μού, και μορ­φι­κά προ­σφυώς σχε­δια­σμέ­νη, με την εκ των έ­σω α­φή­γη­ση να ξε­δι­πλώ­νε­ται εκ των υ­στέ­ρων, πί­σω α­πό της φυ­λα­κής τα σί­δε­ρα, εν­σω­μα­τώ­νο­ντας στι­χο­μυ­θίες και πε­ρι­γρα­φές των σκη­νών δρά­σης. Πι­θα­νώς, και μια δεύ­τε­ρη ι­στο­ρία να προ­σφε­ρό­ταν. Αυ­τή μπο­ρεί και να έ­δει­χνε πιο συ­ναρ­πα­στι­κή σε κι­νη­μα­το­γρα­φι­κή εκ­δο­χή πα­ρά στην πε­ζο­γρα­φι­κή. Στρέ­φε­ται γύ­ρω α­πό τον βια­σμό νε­α­ράς του­ρί­στριας α­πό η­λι­κιω­μέ­νο νη­σιώ­τη, θέ­μα που πα­ρα­μέ­νει ε­σα­εί ε­πί­και­ρο σε μια χώ­ρα ό­πως η Ελλά­δα. Έχει την ί­δια μορ­φή με την προ­η­γού­με­νη. Μό­νο που σε αυ­τήν, δεν α­πα­σχο­λεί η ψυ­χο­λο­γία του θύ­τη αλ­λά το η­θι­κό δί­λημ­μα του γιου του δρά­στη, που προ­βάλ­λει ως πιο ε­πί­μα­χο σε μια κοι­νω­νία με πα­ρα­δο­σια­κά κα­τά­λοι­πα. Να κα­τα­θέ­σει ό­σα πα­ρα­κο­λού­θη­σε εκ του μα­κρό­θεν ή να τα αρ­νη­θεί; Ποιό ή­ταν “το σω­στό”;
Σαν γε­νι­κό­τε­ρη ε­ντύ­πω­ση, οι ι­στο­ρίες της Χρο­νο­πού­λου υ­στε­ρούν στους α­φη­γη­μα­τι­κούς τρό­πους για το ξε­κί­νη­μα της α­φή­γη­σης, ε­νώ οι κα­λύ­τε­ρες σε­λί­δες τους εί­ναι ε­κεί­νες που πε­ρι­γρά­φουν α­κραίες σκη­νές ψυ­χο­λο­γι­κών κρί­σεων. Τρεις ι­στο­ρίες, οι δυο που προ­τάσ­σο­νται και η κα­τα­λη­κτι­κή, με λι­γό­τε­ρο ε­πί­μα­χα θέ­μα­τα και μι­κρό­τε­ρες δια­κυ­μάν­σεις στην ψυ­χι­κή κα­τά­στα­ση του α­φη­γη­τή, α­ντα­να­κλούν τις δε­ξιό­τη­τες της συγ­γρα­φέως. Στην πρώ­τη, πα­ρα­κο­λου­θού­με το πώς οι εν­δό­μυ­χες σκέ­ψεις του α­φη­γη­τή παίρ­νουν συ­γκε­κρι­μέ­νη μορ­φή, μέ­σα α­πό τη συ­ζή­τη­ση με στε­νό φί­λο του, που μπο­ρεί να εί­ναι και ε­ρω­τι­κός σύ­ντρο­φος. Απο­τυ­πώ­νο­νται η αμ­φί­θυ­μη διά­θε­ση κά­ποιου, που νιώ­θει α­πο­τυ­χη­μέ­νος, α­πέ­να­ντι σε έ­ναν άλ­λο­τε πο­τέ φί­λο του που έ­κα­νε κα­ριέ­ρα, ο δι­σταγ­μός να προ­στρέ­ξει σε ε­κεί­νον για βοή­θεια και το πό­σο το­νώ­νει το η­θι­κό έ­νας φι­λο­φρο­νη­τι­κός λό­γος. Στο δεύ­τε­ρο διή­γη­μα, με μια μό­νο σκη­νή, δί­νε­ται η α­να­στά­τω­ση, που μπο­ρεί να προ­ξε­νή­σει η πα­ρου­σία ε­νός δια­νο­η­τι­κά πά­σχο­ντα, ό­ταν ει­σχω­ρεί α­προ­ει­δο­ποίη­τα σε έ­ναν κοι­νω­νι­κό μι­κρό­κο­σμο. Εδώ, σκια­γρα­φεί­ται ο τρό­μος, που προ­κα­λεί το δια­φο­ρε­τι­κό πα­ρά την πρό­δη­λη α­δυ­να­μία του. Όσο για το τε­λευ­ταίο διή­γη­μα, με τίτ­λο «Σή­με­ρα πέ­θα­νες», δια­θέ­τει την με­γά­λη α­ρε­τή ε­νός διη­γή­μα­τος. Πα­ρα­μέ­νει υ­παι­νι­κτι­κό, κερ­δί­ζο­ντας ό­σα χά­νουν κά­ποιες άλ­λες ι­στο­ρίες του βι­βλίου, οι ο­ποίες υιο­θε­τούν τις ω­μές και α­να­πτυγ­μέ­νες σε μά­κρος πε­ρι­γρα­φές.

 Έχουν πε­ρά­σει πε­ρισ­σό­τε­ρα α­πό δέ­κα χρό­νια, α­πό τό­τε που κά­να­με λό­γο συ­γκε­ντρω­τι­κά για τους πε­ζο­γρά­φους συ­γκε­κρι­μέ­νου εκ­δο­τι­κού οί­κου. Τό­τε, ε­πρό­κει­το για τις εκ­δό­σεις «Νε­φέ­λη» και τον Γιάν­νη Δου­βί­τσα, που ε­ξέ­δι­δε συλ­λο­γές διη­γη­μά­των, α­δια­φο­ρώ­ντας για την α­γο­ρα­στι­κή τους α­πή­χη­ση. Εκτός α­πό τον αιφ­νί­διο θά­να­το του εκ­δό­τη, το γε­γο­νός ό­τι δεν α­πό­μει­νε κά­τι α­πό αυ­τήν την εκ­δο­τι­κή προ­σπά­θεια χρεώ­νε­ται και στους συγ­γρα­φείς, που έ­σπευ­σαν σε με­τα­στέ­γα­ση και ε­πα­νεκ­δό­σεις. Ωστό­σο, αν ο εκ­δό­της εί­χε δη­μιουρ­γή­σει αυ­τό­νο­μη βι­βλιο­θή­κη, ό­πως συ­νη­θί­ζουν να κά­νουν εκ­δό­τες της αλ­λο­δα­πής, θα έ­με­νε, κό­ντρα στους ό­ποιους α­στάθ­μη­τους πα­ρά­γο­ντες, έ­να στέ­ρεο κα­τά­λοι­πο α­πό ε­κεί­νο το συγ­γρα­φι­κό το­πίο. Αυ­τή η δια­πί­στω­ση ι­σχύει και σή­με­ρα. Ενι­σχύε­ται, μά­λι­στα, α­πό την κι­νη­τι­κό­τη­τα που ε­πι­δει­κνύουν οι συγ­γρα­φείς. Εν και­ρώ σο­βού­σης κρί­σης, ό­ταν ό­λα ε­πι­βρα­δύ­νο­νται, ό­ταν δεν α­κι­νη­το­ποιού­νται, αυ­τοί δρα­στη­ριο­ποιού­νται. Πα­ρε­μπι­πτό­ντως, μέ­νου­με με την α­πο­ρία για­τί έ­νας συγ­γρα­φέ­ας, που έ­χει τύ­χει ι­διαί­τε­ρης φρο­ντί­δας α­πό τον εκ­δό­τη του, τον ε­γκα­τα­λεί­πει. Ανα­φε­ρό­μα­στε, προ­φα­νώς, σε δό­κι­μους συγ­γρα­φείς και πα­ρα­λεί­που­με τα τυ­χόν οι­κο­νο­μι­κά κί­νη­τρα, που υ­πο­θέ­του­με ό­τι δεν στέ­κο­νται κα­θο­ρι­στι­κά σε βι­βλία μι­κρού τι­ράζ. Λ.χ., για­τί η Ηλιο­πού­λου εκ­δί­δει το και­νού­ριο βι­βλίο της στις εκ­δό­σεις «Πα­τά­κη» και κα­τά α­ντί­θε­τη φο­ρά, ο Χρή­στος Αστε­ρίου ε­γκα­τα­λεί­πει τις εκ­δό­σεις «Πα­τά­κη» για τις εκ­δό­σεις «Πό­λις»; Συ­νο­ψί­ζο­ντας, αν ή­μα­σταν στη θέ­ση του Νί­κου Γκιώ­νη θα κα­ταρ­τί­ζα­με σει­ρά νεό­τε­ρης ελ­λη­νι­κής πε­ζο­γρα­φίας με α­να­γνω­ρί­σι­μη τυ­πο­τε­χνι­κά φυ­σιο­γνω­μία. 

Ας ξε­κι­νή­σου­με με μια αρ­νη­τι­κή δια­πί­στω­ση, που α­φο­ρά την α­στο­χία, με την έν­νοια της μη α­ντι­προ­σω­πευ­τι­κό­τη­τας, του τίτ­λου, για να σχο­λιά­σου­με το βι­βλίο μια νέ­ας πα­ρου­σίας στο χώ­ρο της πε­ζο­γρα­φίας, που δεί­χνει εν­δια­φέ­ρου­σα. Πρό­κει­ται για την Ελεάν­να Βλα­στού και τα πρώ­τα διη­γή­μα­τά της, ό­πως χα­ρα­κτη­ρί­ζο­νται οι ι­στο­ρίες της στη σε­λί­δα τίτ­λου. Επει­δή, τε­λευ­ταία, έ­χου­με κα­τ’ ε­πα­νά­λη­ψη α­να­φερ­θεί στη διά­κρι­ση διη­γή­μα­τος και ι­στο­ρίας, ση­μειώ­νου­με ει­σα­γω­γι­κά, ό­τι, του­λά­χι­στον τις τέσ­σε­ρις α­πό τις συ­νο­λι­κά έ­ξι ι­στο­ρίες, θα τις χα­ρα­κτη­ρί­ζα­με και ε­μείς διη­γή­μα­τα. Επί­σης, θα πρέ­πει να πα­ρα­δε­χτού­με ό­τι ί­σως και να βια­στή­κα­με στην πε­ρι­χα­ρά­κω­ση της πε­ζο­γρα­φι­κής βι­βλιο­θή­κης των εκ­δό­σεων «Πό­λις», που ε­πι­χει­ρή­σα­με με α­φορ­μή τη συλ­λο­γή διη­γη­μά­των της Ελι­σά­βετ Χρο­νο­πού­λου. Δεύ­τε­ρη πρω­το­εμ­φα­νι­ζό­με­νη του εκ­δο­τι­κού οί­κου για το τρέ­χον έ­τος η Βλα­στού, δια­φο­ρο­ποιεί­ται α­πό το ο­μοιο­γε­νές προ­φί­λ, που προ­σπα­θή­σα­με να σκια­γρα­φή­σου­με στο προ­η­γού­με­νο EX LIBRIS. Οι ι­στο­ρίες της δεν το­πο­θε­τού­νται στην κό­ψη του ξυ­ρα­φιού και οι ή­ρωές τους δεν α­κρο­βα­τούν σε τε­ντω­μέ­νο σκοι­νί. Ού­τε α­κραία συμ­βά­ντα εμ­φα­νί­ζο­νται, ού­τε βίαια συ­μπε­ρι­φο­ρά. Οι τό­νοι της α­φή­γη­σης χα­μη­λώ­νουν, ε­νώ η πρό­κλη­ση ως στό­χος πα­ρα­με­ρί­ζε­ται. Πα­ρό­λο που πρό­κει­ται για το πρώ­το βι­βλίο, υ­πάρ­χει α­νε­πτυγ­μέ­νη η συγ­γρα­φι­κή συ­νεί­δη­ση.
Η υ­πό­θε­ση των ι­στο­ριών εί­ναι σύγ­χρο­νη, ε­πι­κε­ντρω­μέ­νη στο ά­το­μο. Μό­νο που οι κα­τα­στά­σεις έ­χουν πε­ρισ­σό­τε­ρο δια­χρο­νι­κό χα­ρα­κτή­ρα, α­νε­ξάρ­τη­τα αν ο­ρι­σμέ­νες ι­στο­ρίες α­φορ­μώ­νται α­πό τις τρέ­χου­σες συν­θή­κες της οι­κο­νο­μι­κής κρί­σης. Η σχέ­ση που ε­πα­νέρ­χε­ται εί­ναι η γο­νι­κή και  α­κο­λου­θεί η συ­ζυ­γι­κή, ε­νώ κα­μιά ι­στο­ρία δεν ε­πι­κε­ντρώ­νε­ται στον έ­ρω­τα. Αφού α­να­φερ­θή­κα­με ει­σα­γω­γι­κά στην α­στο­χία του τίτ­λου του βι­βλίου, ας ξε­κι­νή­σου­με α­πό το διή­γη­μα, με τίτ­λο, «Ένα α­γό­ρι», που θα μπο­ρού­σε να τιτ­λο­φο­ρεί­ται, «Η ε­ξα­φά­νι­ση». Αυ­τό εί­ναι το μο­να­δι­κό της συλ­λο­γής, στο ο­ποίο έ­νας άν­θρω­πος ε­ξα­φα­νί­ζε­ται. Πε­ρι­γρά­φο­νται οι ψυ­χι­κές κα­τα­στά­σεις ε­νός α­γο­ριού, τις ο­ποίες δη­μιούρ­γη­σε η ε­ξα­φά­νι­ση της μη­τέ­ρας του. Η α­να­σκό­πη­ση γί­νε­ται α­να­δρο­μι­κά α­πό τον α­νώ­ρι­μο ε­νή­λι­κα, στον ο­ποίο ε­ξε­λίχ­θη­κε με­γα­λώ­νο­ντας το α­γό­ρι. Η ε­γκα­τά­λει­ψη στά­θη­κε ι­διαί­τε­ρα ε­πώ­δυ­νη, γι’ αυ­τό και κα­θο­ρι­στι­κή της ψυ­χο­σύ­στα­σής του, κα­θώς συ­νέ­βη σε μι­κρή η­λι­κία, και το κυ­ριό­τε­ρο, για­τί το α­γό­ρι ή­ταν προ­σκολ­λη­μέ­νο στη μη­τέ­ρα του. Δεν έ­λει­πε ο πα­τέ­ρας, αλ­λά ε­κεί­νος πα­ρέ­με­νε συ­ναι­σθη­μα­τι­κά α­πό­μα­κρος, πι­θα­νώς, ως αγ­γλο­τρα­φής, κα­τά τη μό­νη σχε­τι­κή με αυ­τόν πλη­ρο­φο­ρία που δί­νε­ται.
Το κυ­ρίαρ­χο πρό­σω­πο εί­ναι η α­πού­σα μη­τέ­ρα. Δεν πε­ρι­γρά­φε­ται υ­περ­προ­στα­τευ­τι­κή, α­ντι­θέ­τως, ως “μη­τέ­ρα-ξω­τι­κό” τη θυ­μά­ται το α­γό­ρι. Ήταν, ό­μως, α­κρι­βώς αυ­τή η αί­σθη­ση του α­πό­μα­κρου, που δη­μιουρ­γού­σε μια μυ­στη­ριώ­δη α­χλύ, η ο­ποία και το είλ­κυε, προ­κα­λώ­ντας του πο­λύ πριν την ε­ξα­φά­νι­σή της έ­να άγ­χος α­να­σφά­λειας. Αυ­τό έ­φε­ρε τα χρό­νια ψυ­χο­λο­γι­κά προ­βλή­μα­τα και ο­δή­γη­σε στις μα­κρο­χρό­νιες ό­σο και α­να­πο­τε­λε­σμα­τι­κές ψυ­χο­θε­ρα­πείες, κυ­ρίως στις ναυα­γι­σμέ­νες ε­ρω­τι­κές σχέ­σεις, που δεν ή­ταν πα­ρά δια­δο­χι­κές, α­νε­πι­τυ­χείς προ­σκολ­λή­σεις. Ακό­μη κι ό­ταν προέ­κυ­ψε έ­νας α­μοι­βαίος έ­ρω­τας, για ε­κεί­νον η α­πόρ­ρι­ψη ή­ταν προ­δια­γε­γραμ­μέ­νη ως ε­πα­νά­λη­ψη της μη­τρι­κής. Με άλ­λα λό­για, έ­χου­με μια υ­πό­θε­ση για μυ­θι­στό­ρη­μα, που α­να­πτύσ­σε­ται με τρό­πο δρα­στι­κό μέ­σα σε λί­γες σε­λί­δες,  χω­ρίς να στε­γνώ­νει το συ­ναι­σθη­μα­τι­σμό του νε­α­ρού ά­ντρα, στον ο­ποίο προσ­δί­δε­ται μια ρο­μα­ντι­κή χροιά. Για τη συ­μπύ­κνω­ση κα­θο­ρι­στι­κά στέ­κο­νται τα α­πο­σπά­σμα­τα α­πό ξέ­να λο­γο­τε­χνι­κά βι­βλία και ο ε­πι­δέ­ξιος τρό­πος συρ­ρα­φής τους.
Ένα α­πό τα ε­πα­κό­λου­θα της ψυ­χι­κής α­στά­θειας του ε­γκα­τα­λει­φθέ­ντος εί­ναι το σχε­δόν φε­τι­χι­στι­κό δέ­σι­μο με τα πράγ­μα­τα ε­κεί­νου που α­πο­χώ­ρη­σε. Τα προ­σω­πι­κά α­ντι­κεί­με­να, ως προέ­κτα­ση της ύ­παρ­ξης που χά­θη­κε, συμ­βάλ­λουν στην α­πο­κα­τά­στα­ση κά­ποιας ψυ­χι­κής ι­σορ­ρο­πίας. Μέ­σα στο δω­μά­τιο της μη­τέ­ρας, τα βι­βλία της και ό,τι άλ­λο ά­φη­σε ε­κεί, βο­η­θούν το α­γό­ρι να δια­τη­ρή­σει μια φα­ντα­σια­κή ε­πα­φή μα­ζί της. Κά­τι πα­ρα­πλή­σιο συμ­βαί­νει στο σύ­ντο­μο ε­ναρ­κτή­ριο διή­γη­μα, με τον εκ προοι­μίου πει­σι­θά­να­το τίτ­λο, «Ού­τε χώ­ρος ού­τε χρό­νος». Σε αυ­τό, τα γνώ­ρι­μα α­ντι­κεί­με­να του σπι­τιού συν­δρά­μουν τη γυ­ναί­κα, μιας κά­ποιας η­λι­κίας, α­φού έ­χει κό­ρη πα­ντρε­μέ­νη, να α­πο­κα­τα­στή­σει έ­ναν τρό­πο ε­πι­βίω­σης με­τά την α­πώ­λεια του συ­ζύ­γου της, με τον ο­ποίο, κρί­νο­ντας α­πό τις α­να­μνή­σεις της, έ­ζη­σε πολ­λά και ευ­τυ­χή χρό­νια.
Ο θά­να­τος ε­νός μο­να­δι­κού α­γα­πη­μέ­νου προ­σώ­που δη­μιουρ­γεί αί­σθη­ση κα­τάρ­γη­σης του χρό­νου. Η ε­στία­ση της σκέ­ψης στον πα­ρελ­θό­ντα κοι­νό τους χρό­νο τον με­τα­στοι­χειώ­νει σε χώ­ρο. Αν, στο προ­η­γού­με­νο διή­γη­μα, το α­γό­ρι συ­ναρ­μο­λο­γεί την α­κό­μη α­σχη­μά­τι­στη ει­κό­να του ε­αυ­τού του στο δω­μά­τιο, σε αυ­τό, η πεν­θού­σα δια­τη­ρεί συ­νε­κτι­κή την ρα­γι­σμέ­νη ει­κό­να του ε­αυ­τού της μέ­σα στον κλει­στό χώ­ρο της οι­κο­γε­νεια­κής ε­στίας. Εκεί, η α­φή­γη­ση ε­πι­χει­ρεί την έν­δον κα­τα­βύ­θι­ση στο τρί­το πρό­σω­πο, δια­τη­ρώ­ντας έ­τσι ε­λεγ­χό­με­να τα αι­σθή­μα­τα. Εδώ, ξε­κι­νά με το δύ­σκο­λο α­φη­γη­μα­τι­κά δεύ­τε­ρο πρό­σω­πο, φα­νε­ρώ­νο­ντας την προ­σπά­θεια να κα­λυ­φθεί με τη συ­νή­θη ρου­τί­να της κα­θη­με­ρι­νό­τη­τας η α­που­σία, με­τα­πί­πτει στο πρώ­το πρό­σω­πο, που α­νε­βά­ζει προς στιγ­μή τους τό­νους μέ­χρι αυ­το­σαρ­κα­σμού αλ­λά και α­γα­νά­κτη­σης για τη στά­ση του ε­κλι­πό­ντος στο κρί­σι­μο γι’ αυ­τούς ζή­τη­μα του γά­μου της κό­ρης τους, α­να­γνω­ρί­ζο­ντας το κε­νό με την ο­μο­η­χία του ‘‘λεί­πεις’’ με της ‘‘λύ­πης’’. Αμέ­σως με­τά ε­πα­νέρ­χε­ται στο δεύ­τε­ρο πρό­σω­πο, πλη­ρο­φο­ρώ­ντας τον α­πό­ντα για ό­σα συμ­βαί­νουν στην Αθή­να, τις φω­τιές και τους κου­κου­λο­φό­ρους. Ενώ, η κα­τά­λη­ξη του διη­γή­μα­τος δί­νε­ται με μια συ­νο­πτι­κή πα­ρά­γρα­φο σε τρί­το πρό­σω­πο και σε τό­νο αρ­χι­κά πραγ­μα­τι­στι­κό, που εκ­πνέει με την ψυ­χο­λο­γι­κή κα­τάρ­ρευ­ση της τε­λευ­ταίας φρά­σης, που δί­νει τον τίτ­λο.
Τα άλ­λα τέσ­σε­ρα διη­γή­μα­τα ε­πα­νέρ­χο­νται στα ί­δια θέ­μα­τα -τη γο­νι­κή σχέ­ση, την ε­ξα­φά­νι­ση, την κρί­ση, το χώ­ρο και τα πράγ­μα­τα- α­πό δια­φο­ρε­τι­κές γω­νίες σκό­πευ­σης και με δια­φο­ρε­τι­κά α­φη­γη­μα­τι­κά α­πο­τε­λέ­σμα­τα. Το μό­νο διή­γη­μα, που θα μπο­ρού­σε να χα­ρα­κτη­ρι­στεί δια­σκε­δα­στι­κό, φέ­ρει τον τίτ­λο «Ο Δό­της». Ού­τε ε­ξα­φά­νι­ση ού­τε θά­να­τος. Πα­ρό­λο που ο ή­ρωας δεν α­νή­κει, ό­πως στα δυο προ­η­γού­με­να, στους ευ­κα­τά­στα­τους α­στούς, πα­ρα­κά­μπτε­ται και σε αυ­τό η οι­κο­νο­μι­κή κρί­ση. Η γο­νι­κή σχέ­ση πα­ρου­σιά­ζε­ται πλα­γίως μέ­σω του δω­ρη­τή σπέρ­μα­τος. Σε τρί­το πρό­σω­πο α­πο­δί­δο­νται οι σκέ­ψεις του δό­τη. Ερχό­με­νος α­πό την ε­παρ­χία στην Αθή­να, ό­που δεν στε­ριώ­νει μό­νι­μη ερ­γα­σία, λύ­νει για χρό­νια το οι­κο­νο­μι­κό του πρό­βλη­μα, συ­νερ­γα­ζό­με­νος με μια Τρά­πε­ζα σπέρ­μα­τος.
Η Βλα­στού κα­τα­φέρ­νει στο ξε­κί­νη­μα των ι­στο­ριών να δη­μιουρ­γεί α­πα­τη­λή ε­ντύ­πω­ση, πα­ρα­πέ­μπο­ντας τον α­να­γνώ­στη σε μια δια­φο­ρε­τι­κή κα­τά­στα­ση α­πό ε­κεί­νη για την ο­ποία πρό­κει­ται. Σε αυ­τό το διή­γη­μα, δη­μιουρ­γεί­ται, αρ­χι­κά, η ε­ντύ­πω­ση, ό­τι ο ψη­λός και με­λα­χρι­νός ε­παρ­χιώ­της εκ­δί­δε­ται. Κι αυ­τό, για­τί οι πε­ρισ­σό­τε­ροι μάλ­λον α­γνοούν, ό­τι οι ε­πί­δο­ξοι γο­νείς προσ­διο­ρί­ζουν τα ε­πι­θυ­μη­τά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά του προσ­δο­κώ­με­νου τέ­κνου, με πρώ­το στις προ­τι­μή­σεις τους το με­σο­γεια­κό προ­φί­λ, που έ­χει πέ­ρα­ση και στην ε­ρω­τι­κή πιά­τσα. Μέ­σα α­πό τη ο­πτι­κή του δό­τη, η συγ­γρα­φέ­ας α­σκεί κρι­τι­κή, δια­κω­μω­δώ­ντας τους για­τρούς, που δια­χει­ρί­ζο­νται πα­ρό­μοιες Τρά­πε­ζες σπέρ­μα­τος σαν ε­πι­χει­ρη­μα­τίες, μα­κράν της η­θι­κής του λει­τουρ­γού. Πα­ρο­μοίως, σα­τι­ρί­ζει την πε­λα­τεία των ε­πί­δο­ξων γο­νέων, με την α­φή­γη­ση να προ­σθέ­τει α­πο­χρώ­σεις τα­ξι­κού μέ­νους στα αι­σθή­μα­τα του δό­τη. Ενώ, κρούει το κώ­δω­να για τους κιν­δύ­νους που ελ­λο­χεύουν στην τε­χνη­τή γο­νι­μο­ποίη­ση, λό­γω της ε­λα­στι­κής η­θι­κής του δό­τη, κα­θώς η ποιό­τη­τα των γο­νι­δίων ε­ξαρ­τά­ται α­πό το πό­σο ε­κεί­νος πει­θαρ­χεί στους κα­νο­νι­σμούς της Τρά­πε­ζας σπέρ­μα­τος και α­πέ­χει α­πό κα­τα­χρή­σεις.
Ίδια ε­πι­τυ­χη­μέ­νο με το ά­νοιγ­μα εί­ναι και το κλεί­σι­μο του διη­γή­μα­τος. Ο δό­της, που συλ­λο­γί­ζε­ται ό­τι πο­τέ δεν θα του περ­νού­σε α­πό το μυα­λό να διεκ­δι­κή­σει πα­τρό­τη­τα, χά­ρις σε έ­να με­λα­χρι­νό πι­τσι­ρί­κι που συ­να­ντά­ει κα­τά την ε­πι­στρο­φή α­πό την Τρά­πε­ζα, νιώ­θει έ­να πρώ­το τσί­μπη­μα γο­νι­κού εν­στί­κτου. Δεν ευ­τυ­χούν, ό­μως, ό­λα τα κλει­σί­μα­τα, κα­θώς σε κά­ποια πα­ρει­σφρύουν ί­χνη δι­δα­κτι­σμού. Πα­ρά­δειγ­μα, μια ι­στο­ρία, που α­ντα­να­κλά ό­χι μό­νο την κρί­ση αλ­λά και την προ­η­γού­με­νη ει­κο­σα­ε­τία, της ευ­μά­ρειας και κα­λο­πέ­ρα­σης. Η α­να­δρο­μή στο πα­ρελ­θόν γί­νε­ται α­πό μια γυ­ναί­κα, που συ­νέ­πε­σε τό­τε να εί­ναι α­ρι­στού­χος α­πό­φοι­τος της Πα­ντείου και η ο­ποία με τη γο­νι­κή πα­ρό­τρυν­ση και τις κα­τάλ­λη­λες γνω­ρι­μίες α­κο­λού­θη­σε την εύ­κο­λη ο­δό του Δη­μο­σίου α­ντί της ε­πί­μοχ­θης πνευ­μα­τι­κής α­νά­βα­σης, που πι­θα­νώς και να ο­δη­γού­σε σε α­νοι­κτούς πνευ­μα­τι­κούς ο­ρί­ζο­ντες. Σε αυ­τήν την ι­στο­ρία, ο έν­δον λό­γος της η­ρωί­δας, πα­ρό­τι στο τρί­το πρό­σω­πο ε­νός ε­ξω­τε­ρι­κού πα­ρα­τη­ρη­τή, έ­χει συ­ναι­σθη­μα­τι­κή φόρ­τι­ση, που ε­πι­τεί­νε­ται, κα­θώς η πε­ρι­γρα­φή α­πλώ­νε­ται στο φά­σμα στε­ρεό­τυ­πων κα­τα­στά­σεων ευ­ζωίας. Όσο α­φο­ρά τη φόρ­τι­ση, αυ­τήν την δι­καιο­λο­γεί η ε­πι­λο­γή του χώ­ρου και της ώ­ρας: Πρώ­το Νε­κρο­τα­φείο, κα­τά την κή­δευ­ση πρώην διοι­κη­τή της Εθνι­κής Τρά­πε­ζας. Τα στε­ρεό­τυ­πα, ω­στό­σο, βα­ραί­νουν, κα­θώς η αυ­το­λύ­πη­ση της η­ρωί­δας, κλι­σα­ρι­σμέ­νη, χω­ρίς ί­χνος χιού­μο­ρ, υ­πο­νο­μεύει το α­λη­θές του τίτ­λου, «Η ε­ξα­φά­νι­ση ε­νός μυα­λού». Το διή­γη­μα, πά­ντως, α­πο­βαί­νει, υ­πό τις πα­ρού­σες συν­θή­κες, ε­πί­και­ρο, α­φού δεν α­πο­κλείε­ται κά­ποιοι δη­μό­σιοι υ­πάλ­λη­λοι να ταυ­τι­στούν με την η­ρωί­δα και να α­να­κα­λύ­ψουν ό­ψι­μα πως πή­ραν το δρό­μο του ο­λέ­θρου.
Στο τε­λευ­ταίο διή­γη­μα, η συγ­γρα­φέ­ας πε­ρι­κλείει ό­λα τα θέ­μα­τα της συλ­λο­γής, δεί­χνο­ντας, αυ­τή τη φο­ρά, τη δυ­σά­ρε­στη ό­ψη τους. Η γο­νι­κή πα­ρου­σία ε­νέ­χει κά­πο­τε και α­πει­λή. Η αί­σθη­ση του οι­κείου χώ­ρου ε­νός δω­μα­τίου και κα­τ’ ε­πέ­κτα­ση, ε­νός σπι­τιού, μπο­ρεί να γί­νει α­νυ­πό­φο­ρη, ό­πως δη­λώ­νε­ται σκω­πτι­κά και με τον τίτ­λο του διη­γή­μα­τος, «Χα­ρού­με­να σπί­τια». Ενώ, έ­νας θά­να­τος εν­δέ­χε­ται να λει­τουρ­γή­σει λυ­τρω­τι­κά. Θέ­μα του διη­γή­μα­τος εί­ναι η παι­δε­ρα­στία. Να ση­μειώ­σου­με ό­τι η παι­δε­ρα­στία, ι­διαί­τε­ρα ε­ντός του στε­νού οι­κο­γε­νεια­κού κύ­κλου, ε­πα­νέρ­χε­ται, τα τε­λευ­ταία χρό­νια, στα διη­γή­μα­τα νεό­τε­ρων γυ­ναι­κών συγ­γρα­φέων. Η Βλα­στού προ­σπα­θεί να δέ­σει την ο­πτι­κή του παι­διού-θύ­μα­τος και της ε­νή­λι­κης, που εί­χε την ί­δια α­κρι­βώς ε­μπει­ρία. Με αυ­τόν τον τρό­πο ει­σά­γει κά­ποιο δι­δα­κτι­σμό, στην, ή­δη σε υ­ψη­λούς τό­νους, α­φή­γη­ση.
Οι θε­μα­τι­κές προ­τι­μή­σεις εί­ναι προ­σω­πι­κή υ­πό­θε­ση, πό­σω μάλ­λον η αι­σθη­τι­κή α­ντί­λη­ψη πε­ρί του ε­πι­τυ­χη­μέ­νου διη­γή­μα­τος. Εμείς, πά­ντως, θα προ­κρί­να­με ως το ε­ντε­λέ­στε­ρο της συλ­λο­γής, το διή­γη­μα, με τίτ­λο, «Για πά­ντα». Κα­τορ­θώ­νει να συ­μπυ­κνώ­σει πολ­λές δια­φο­ρε­τι­κές πτυ­χές, με πρω­ταρ­χι­κή, το δέ­σι­μο με τα πράγ­μα­τα, που μέ­νει κρυ­φό, συ­χνά πα­ρα­χω­μέ­νο στο υ­πο­συ­νεί­δη­το, κα­θώς κυ­ριαρ­χεί η προ­σκόλ­λη­ση στα έμ­βια ό­ντα, κυ­ρίως τους αν­θρώ­πους, τε­λευ­ταία και τα κα­τοι­κί­δια. Στο διή­γη­μα α­να­δει­κνύε­ται μια α­πό τις πιο δυ­σά­ρε­στες πλευ­ρές της κρί­σης, η στέ­ρη­ση α­πό τα α­γα­πη­μέ­να μας πράγ­μα­τα. Στο πρώ­το μέ­ρος, ξε­δι­πλώ­νο­νται οι α­νε­ξάρ­τη­τες ι­στο­ρίες τριών αν­θρώ­πων, που α­να­γκά­ζο­νται να α­πο­χω­ρι­στούν προ­σφι­λή τους α­ντι­κεί­με­να. Υπο­τί­θε­ται προ­σω­ρι­νά, με την κα­τά­θε­σή τους ως ε­νέ­χυ­ρα, άλ­λα ε­κεί­νοι γνω­ρί­ζουν ό­τι θα εί­ναι για πά­ντα. Η ι­στο­ρία ε­νός α­πό αυ­τούς συ­μπλέ­κει τον α­κό­μη πιο ε­πώ­δυ­νο α­πο­χω­ρι­σμό της εκ­δίω­ξης κά­ποιου α­πό τον τό­πο του. Γυ­ναί­κα η α­φη­γή­τρια, α­να­κα­λεί τον διωγ­μό α­πό το σπί­τι της στην Κυ­ρή­νεια, ε­κεί­νον τον Ιού­λιο, πριν 39 χρό­νια. Στο δεύ­τε­ρο μέ­ρος, τα ε­νέ­χυ­ρα βρί­σκο­νται πα­ρα­τε­ταγ­μέ­να στον πά­γκο ε­νός α­πό τα γρα­φεία α­γο­ράς τι­μαλ­φών, που αν­θούν, ε­σχά­τως, στην Αθή­να. Να προ­σθέ­σου­με μια ε­που­σιώ­δη πα­ρα­τή­ρη­ση, ό­σο α­φο­ρά την κα­τά­λη­ξη του συ­γκε­κρι­μέ­νου διη­γή­μα­τος. Για να δέ­σουν οι τρεις ι­στο­ρίες, θα πρέ­πει ο α­να­γνώ­στης να ταυ­τί­σει τα ε­νέ­χυ­ρα με τις πε­ρι­γρα­φές, που έ­δω­σαν οι κά­το­χοί τους στις προ­τασ­σό­με­νες α­φη­γή­σεις. Μή­πως, ό­μως, η συγ­γρα­φέ­ας υ­πε­ρε­κτι­μά τις γνώ­σεις πε­ρί τέ­χνης του α­να­γνώ­στη; Το πι­θα­νό­τε­ρο, αυ­τός να μην έ­χει καν α­κου­στά τον ζω­γρά­φο Πε­ρι­κλή Πα­ντα­ζή, πό­σω μάλ­λον να γνω­ρί­ζει τον συ­γκε­κρι­μέ­νο πί­να­κα, του ο­ποίου τις ι­μπρε­σιο­νι­στι­κές α­ρε­τές, με τό­ση πα­ρα­στα­τι­κό­τη­τα, πε­ρι­γρά­φει ο κά­το­χός του.

Ο πρώ­τος λί­γο πριν το θά­να­τό του, το 1998, α­πηλ­λά­γη α­πό τις κα­τη­γο­ρίες. Ο Χό­νε­κερ εί­χε πε­ρισ­σό­τε­ρες πε­ρι­πέ­τειες. Φυ­λα­κί­στη­κε, λό­γω της σο­βα­ρής κα­τά­στα­σης της υ­γείας του ει­σήχ­θη σε ρω­σι­κό στρα­τιω­τι­κό νο­σο­κο­μείο, φυ­γα­δεύ­τη­κε στη Μό­σχα, ε­πα­νεκ­δό­θη­κε στη Γερ­μα­νία στα μέ­σα του 1992, φυ­λα­κί­στη­κε, δι­κά­στη­κε, και, τε­λι­κά, λό­γω α­νη­κέ­στου βλά­βης, α­πο­φυ­λα­κί­στη­κε. Μάλ­λον εί­ναι ο μο­να­δι­κός κο­μου­νι­στής η­γέ­της, που κα­τέ­φυ­γε στη Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή. Επέ­λε­ξε το Σα­ντιά­γκο, λό­γω των κα­λών του σχέ­σεων με την Χι­λή την ε­πο­χή του Αλλιέ­ντε και της βοή­θειας που πρό­σφε­ρε με­τά την κα­τάρ­ρευ­σή του στους διω­κό­με­νους Χι­λια­νούς α­πό το κα­θε­στώς του Πι­νο­σέτ. Πή­γε οι­κο­γε­νεια­κώς, με την δεύ­τε­ρη σύ­ζυ­γό του, την κό­ρη τους και τον χι­λια­νό σύ­ζυ­γό της, Ια­νουά­ριο 1993. Εκεί πέ­θα­νε α­πό καρ­κί­νο του ή­πα­τος, στις 30 Μαΐου 1994.  

Ένας λό­γος, που θυ­μό­μα­στε τον Χό­νε­κε­ρ, εί­ναι η πα­ντο­δύ­να­μη Στά­ζι, α­κρω­νύ­μιο του Υπουρ­γείου Κρα­τι­κής Ασφά­λειας, που έ­δρα­σε ε­πί των η­με­ρών του και τε­λι­κά, υ­πέ­σκα­ψε και τον ί­διο μέ­χρι της πτώ­σης του. Πά­ντως, για θέ­μα μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κής βιο­γρα­φίας, εκ πρώ­της ό­ψεως, δεν φαί­νε­ται να προ­σφέ­ρε­ται. Αλλά και ποιος κο­μου­νι­στής η­γέ­της του Ανα­το­λι­κού Μπλο­κ, των σο­βιε­τι­κών συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων, προ­σφέ­ρε­ται, έ­τσι που τα ύ­στε­ρα α­μαύ­ρω­σαν τα πρώ­τα. Ήρθε και η ι­στο­ρι­κή α­πο­τί­μη­ση του Β΄ Πα­γκό­σμιου Πο­λέ­μου, που ε­ξο­μοίω­σε τα έρ­γα τους με ε­κεί­να των Να­ζί, και τους α­πο­τε­λείω­σε, του­λά­χι­στον στη συ­νεί­δη­ση του Δυ­τι­κού Κό­σμου. Οι δεύ­τε­ροι, ω­στό­σο, λό­γω α­να­βίω­σης να­ζι­στι­κών εκ­φάν­σεων, έ­χουν ε­πα­νέλ­θει στην ε­πι­και­ρό­τη­τα.

Αυ­τή η τε­λευ­ταία πτυ­χή, ί­σως να μπο­ρού­σε να προσ­δώ­σει κά­ποιο εν­δια­φέ­ρον και στην πε­ρί­πτω­ση του Χό­νε­κε­ρ, α­φού, κα­τά την ά­νο­δο των Να­ζί στην ε­ξου­σία, συμ­με­τεί­χε, ως νε­ο­λαίος κο­μου­νι­στής, σε α­ντι­κα­θε­στω­τι­κές ε­νέρ­γειες. Το α­πο­τέ­λε­σμα ή­ταν μια δε­κα­ε­τής φυ­λά­κι­ση, α­πό τα 23 του μέ­χρι τις πρώ­τες μα­γιά­τι­κες  η­μέ­ρες του 1945. Πέ­ρα­σε της φυ­λα­κής τα σί­δε­ρα με τους Χιτ­λε­ρι­κούς στις δό­ξες τους και τα ξα­να­διά­βη­κε με θριαμ­βευ­τές τους Σο­βιε­τι­κούς, με­τά τις ε­κα­τόμ­βες στρα­τιω­τών στα υ­ψώ­μα­τα του Ζέε­λοβ και τους δρό­μους του Βε­ρο­λί­νου. Τό­τε, ο Χό­νε­κε­ρ, στην κομ­βι­κή η­λι­κία των 33 ε­τών, ί­δρυ­σε το κί­νη­μα της Ελεύ­θε­ρης Γερ­μα­νι­κής Νε­ο­λαίας και άρ­χι­σε να α­ναρ­ρι­χά­ται στην κομ­μα­τι­κή ιε­ραρ­χία μέ­χρι της η­γε­τι­κής θέ­σης του προέ­δρου του κρά­τους. 

Όλες αυ­τές οι πλευ­ρές του α­να­το­λι­κο­γερ­μα­νού η­γέ­τη εν­δέ­χε­ται να συ­νέ­βα­λαν στην ε­πι­λο­γή του α­πό τον Μέ­νη Κου­μα­ντα­ρέα ως θέ­μα του και­νού­ριού του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος. Εί­ναι γνω­στό ό­τι δυο φο­ρές ε­γκα­τέ­λει­ψε την Ελλά­δα για σχε­τι­κά μα­κρό­χρο­νες πα­ρα­μο­νές στο ε­ξω­τε­ρι­κό. Η πρώ­τη, το κα­λο­καί­ρι του 1948, στα δε­κα­ε­φτά, με τε­λειω­μέ­νη την ε­βδό­μη γυ­μνα­σίου, ό­ταν πή­γε στην Αγγλία. Με τις ε­μπει­ρίες α­πό την ε­κεί δια­μο­νή του, έ­γρα­ψε, το 1959, το πρώ­το του μυ­θι­στό­ρη­μα, «Οι α­λε­πού­δες του Γκό­σπορ­τ», που έ­μει­νε στο συρ­τά­ρι. Η δεύ­τε­ρη φο­ρά ή­ταν το 1972, με τα δυ­τι­κο­γερ­μα­νι­κά προ­γράμ­μα­τα α­νταλ­λα­γής καλ­λι­τε­χνών, στο Βε­ρο­λί­νο για έ­ξι μή­νες. Στις συ­νο­δευ­τι­κές συ­νε­ντεύ­ξεις του πρό­σφα­του βι­βλίου του, α­πο­κα­λύ­πτει ό­τι τό­τε τον εί­χε α­πα­σχο­λή­σει η προ­σω­πι­κό­τη­τα του Χό­νε­κε­ρ, που μό­λις εί­χε α­να­λά­βει πρώ­τος Γραμ­μα­τέ­ας του Ενιαίου Σο­σια­λι­στι­κού Κόμ­μα­τος και Πρό­ε­δρος του Συμ­βου­λίου του Κρά­τους.

Αυ­τές οι δυο έ­ξο­δοι α­πό την χώ­ρα, ε­νέ­πνευ­σαν δυο μυ­θι­στο­ρή­μα­τα, τα πρώ­τα ε­κτός α­θη­ναϊκού ά­στεως και Ελλά­δος, τα ο­ποία έ­μελ­λε να εκ­δο­θούν ε­τε­ρο­χρο­νι­σμέ­να, το έ­να με­τά το άλ­λο, μέ­σα στην τε­λευ­ταία διε­τία. Κα­τά μια άλ­λο­τε πο­τέ προ­σφι­λή έκ­φρα­ση, αμ­φό­τε­ρα ο­φεί­λο­νται σε κο­μου­νι­στι­κό δά­κτυ­λο, α­φού ο συγ­γρα­φέ­ας ει­κά­ζει ό­τι ή­ταν ο φό­βος των κο­μου­νι­στών που ώ­θη­σε τον πα­τέ­ρα του να τον στεί­λει στην Αγγλία. Όσο για το μυ­θι­στό­ρη­μα του κο­μου­νι­στή Χό­νε­κε­ρ, ε­ξο­μο­λο­γεί­ται ό­τι το γρά­φει και το ξα­να­γρά­φει α­πό τα μέ­σα της δε­κα­ε­τίας του ’90.

Για την πρώ­τη του ε­πα­φή με το Βαλ­πα­ραΐζο, α­να­φέ­ρει έ­να ντο­κυ­μα­ντέ­ρ, που εί­χε δει πριν α­πό χρό­νια στην τη­λεό­ρα­ση. Αργό­τε­ρα έ­μα­θε ό­τι ε­πρό­κει­το για μια ται­νία του Μπου­νιουέλ. Εδώ, μάλ­λον χρειά­ζε­ται μια μι­κρή διόρ­θω­ση. Η ται­νία του Μπου­νιουέ­λ, «Γη χω­ρίς ψω­μί», του 1932, α­φο­ρά την ι­σπα­νι­κή ε­παρ­χία Λας Ούρ­δες, με­τα­ξύ Σα­λα­μάν­κας και πορ­το­γα­λι­κών συ­νό­ρων, ό­που βρί­σκε­ται η πρώ­τη Κοι­λά­δα του Πα­ρα­δεί­σου ή  και Βαλ­πα­ραΐζο. Από ε­κεί κα­τα­γό­ταν ο κον­κι­στα­δό­ρος, που ί­δρυ­σε το χι­λια­νό λι­μά­νι και του έ­δω­σε το ό­νο­μα της γε­νέ­τει­ράς του. Το συ­γκε­κρι­μέ­νο ντο­κυ­μα­ντέ­ρ, «Στο Βαλ­πα­ραΐζο», εί­ναι του ολ­λαν­δού σκη­νο­θέ­τη Γιό­ρις Ίβε­νς. Γυ­ρι­σμέ­νο το 1962, μα­ζί με μια ο­μά­δα νέων χι­λια­νών κι­νη­μα­το­γρα­φι­στών, συν­δυά­ζει την ά­ψο­γη τε­χνι­κή με μια ποιη­τι­κή μα­τιά πά­νω στην κα­θη­με­ρι­νό­τη­τα της πό­λης, με τις κρε­μα­σμέ­νες στις α­πό­το­μες πλα­γιές λό­φων φτω­χο­συ­νοι­κίες και το πα­ρά­κτιο τμή­μα του με­γα­λύ­τε­ρου λι­μα­νιού της χώ­ρας, δί­πλα σε έ­να α­πό τα α­κρι­βό­τε­ρα του­ρι­στι­κά θέ­ρε­τρα της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής. 

Υπήρ­χαν, λοι­πόν, στη συγ­γρα­φι­κή μνή­μη έ­να ι­στο­ρι­κό πρό­σω­πο ως υ­πο­ψή­φιος αλ­λά ε­πι­σφα­λής μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κός ή­ρωας και έ­νας τό­πος, ε­ντυ­πω­σια­κός στις α­ντι­θέ­σεις του, σαν υ­πο­ψή­φιο μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κό σκη­νι­κό, α­φού ο Χό­νε­κερ έ­ζη­σε στο Σα­ντιά­γκο 17 μή­νες και η α­πό­στα­ση Σα­ντιά­γκο-Βαλ­πα­ραΐζο εί­ναι κα­μιά ε­κα­το­στή χι­λιό­με­τρα. Πό­τε αυ­τά τα δυο έ­δε­σαν και ποια μορ­φή εί­χαν οι προ­η­γού­με­νες μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κές εκ­δο­χές, ο συγ­γρα­φέ­ας δεν το α­πο­κα­λύ­πτει. Εμείς έ­χου­με την ε­ντύ­πω­ση, ό­τι, στην τε­λι­κή μορ­φή, συ­νέ­βα­λε το μυ­θι­στό­ρη­μα, ο «Θά­να­τος στη Βε­νε­τία». Το βι­βλίο έ­χει α­πα­σχο­λή­σει τον συγ­γρα­φέα α­πό πο­λύ νέο και εί­ναι α­πό αυ­τά που θα ή­θε­λε να εί­χε γρά­ψει ο ί­διος. Αυ­τό το εκ­μυ­στη­ρεύε­ται το 1999, με την ο­λο­κλή­ρω­ση του πε­ζού «Τρεις θά­να­τοι στη Βε­νε­τία» (ο τίτ­λος του πε­ζού θα έ­πρε­πε να εί­ναι «Τρεις “Θά­να­τοι στη Βε­νε­τία”»). Το έ­γρα­φε α­πό το 1993, με νω­πή α­κό­μη τό­τε την ε­ντύ­πω­ση α­πό την πα­ρά­στα­ση της στη­ριγ­μέ­νης στο βι­βλίο ό­πε­ρας του Μπέν­ζα­μιν Μπρίτ­τεν, που πα­ρα­κο­λού­θη­σε στο Κό­βεν Γκάρ­ντεν, 12 Μαρ­τίου 1992. Για­τί την έ­μπνευ­ση να μην την δί­νει έ­να βρα­δι­νό διά­βα­σμα, το πολ­λο­στό α­πό την Άνοι­ξη του 1958, που πρω­το­διά­βα­σε το μυ­θι­στό­ρη­μα του Τό­μας Μαν. Στη σκιά του, το μυ­θι­στό­ρη­μα του Χό­νε­κερ πή­ρε τη συ­γκε­κρι­μέ­νη πα­ρω­δια­κή αλ­λά και πα­ρα­μυ­θη­τι­κή μορ­φή, χω­ρίς να χά­νει την πο­λι­τι­κή του διά­στα­ση, δια­μορ­φω­μέ­νη μέ­σα α­πό μια ε­πί­και­ρη ο­πτι­κή.

«Θά­να­τος στο Βαλ­πα­ραΐζο» ό­πως «Θά­να­τος στη Βε­νε­τία», ό­που ο ή­ρωας δεν εί­ναι ού­τε συγ­γρα­φέ­ας ού­τε μου­σι­κός, ό­πως στην κι­νη­μα­το­γρα­φι­κή εκ­δο­χή του Λου­κια­νό Βι­σκό­ντι, αλ­λά πο­λι­τι­κός. Ο Κου­μα­ντα­ρέ­ας στή­νει τη δι­κή του θα­λασ­σι­νή πο­λι­τεία, φω­τει­νή μεν, αλ­λά με κά­τι το σά­πιο να εί­ναι και σε αυ­τήν ο­ρα­τό. “Μια τε­ρά­στια κου­ζί­να κι έ­νας α­πέ­ρα­ντος ο­χε­τός εί­ναι ό­λη η πό­λη”, σύμ­φω­να με πα­ρα­τή­ρη­ση του ή­ρωα. Το βα­σι­κό χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό, ω­στό­σο, που πα­ρα­πέ­μπει στη Βε­νε­τία του Μαν, εί­ναι ο αι­σθη­σια­σμός των Λα­τί­νων. Αυ­τός πα­ρα­σύ­ρει και τον δι­κό του ή­ρωα. Εί­ναι α­ξιο­θαύ­μα­στο το πώς ο Κου­μα­ντα­ρέ­ας κα­τόρ­θω­σε να πλά­σει έ­ναν α­πό τους πιο εν­δια­φέ­ρο­ντες ή­ρωές του με κα­λού­πι τον Χό­νε­κερ και πνοή α­πό Γου­στά­βο Άσσεν­μπαχ. Αμφό­τε­ροι αυ­το­προσ­διο­ρί­ζο­νται σαν “άν­θρω­ποι με­γά­λης η­λι­κίας”, α­νε­ξάρ­τη­τα αν ο πρώ­τος εί­ναι στα ο­γδό­ντα και ο δεύ­τε­ρος στα πε­νή­ντα. Μωβ τα μαλ­λιά του πρώ­του, πα­ρε­πό­με­νο της θε­ρα­πευ­τι­κής α­ντι­με­τώ­πι­σης της νό­σου α­πό την ο­ποία πά­σχει, βαμ­μέ­να του δεύ­τε­ρου. “Ευ­νοού­με­νη λέ­ξη” στη ζωή και των δυο στά­θη­κε το “συ­γκρα­τή­σου”. Σπαρ­τα­κι­στής ο πρώ­τος α­πό τα 14, έ­μει­νε στην Ιστο­ρία σαν ο πλέ­ον α­διάλ­λα­κτος και α­φο­σιω­μέ­νος στην ι­δε­ο­λο­γία του κο­μου­νι­στής η­γέ­της. Όσο για τον Άσεν­μπα­χ, ο Μαν τον πε­ρι­γρά­φει “α­πό­λυ­το και ε­γκε­φα­λι­κό”. 

Για τον ή­ρωα του Κου­μα­ντα­ρέα ο αι­σθη­σια­σμός στά­θη­κε α­πα­γο­ρευ­μέ­νος. Όπως και ο Άσσεν­μπα­χ, ή­ταν ε­ρω­τι­κά στε­ρη­μέ­νος. Σύμ­φω­να με τους ι­σχυ­ρι­σμούς του, α­πό κομ­μα­τι­κή η­θι­κή αλ­λά και λό­γω της δε­κά­χρο­νης φυ­λά­κι­σης στα κα­λύ­τε­ρα χρό­νιά του. Αυ­τά, βε­βαίως, ό­σο α­φο­ρά τον μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κό ή­ρωα, για­τί ο Χό­νε­κερ φαί­νε­ται δρα­στή­ριος στον ε­ρω­τι­κό το­μέα. Απέ­κτη­σε δυο συ­ζύ­γους και α­ντι­στοί­χως, δυο θυ­γα­τέ­ρες. Τη δεύ­τε­ρη κό­ρη, μά­λι­στα, την α­πο­κτά πριν ε­πι­ση­μο­ποιή­σει το δε­σμό του με τη δεύ­τε­ρη σύ­ζυ­γο. Τον μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κό ή­ρωα, πά­ντως, δεν τον α­φή­νει α­συ­γκί­νη­το “ο έ­φη­βος παί­κτης του τσα­ράν­γκο”. Ένα γλυ­κό α­γό­ρι, με δυ­να­τά μπρά­τσα, “ο κι­θα­ρω­δός Χουά­ν”, πα­ρου­σιά­ζε­ται σαν ψη­φί­δα του λα­τι­νο­α­με­ρι­κα­νι­κού πα­ρα­δεί­σου. 

Τον αι­σθη­σια­σμό, ό­μως, τον δη­μιουρ­γεί μια γο­η­τευ­τι­κή τρα­γου­δί­στρια. Εί­ναι η Δό­να που διευ­θύ­νει έ­ναν πο­λυ­τε­λή οί­κο α­νο­χής στο Βαλ­πα­ραΐζο για βα­θύ­πλου­τους Σα­ου­δά­ρα­βες και άλ­λους πα­ρό­μοιους. Αυ­τή θα του προ­σφέ­ρει να πιει το πο­τό με τη ρό­δι­νη ό­ψη, που οι ι­σπα­νό­φω­νοι α­πο­κα­λούν α­ρα­κουά­λια και εί­ναι φτιαγ­μέ­νο, σύμ­φω­να με το μυ­θι­στό­ρη­μα, α­πό “ρο­δό­στα­μο, πορ­το­κά­λι και μέ­ντα”. Μα­κρι­νή α­ντι­στοι­χία “στο χυ­μό ρο­διού με σό­δα” που πί­νει ο Άσσεν­μπαχ. Κοι­νά ση­μεία, το χρώ­μα και η η­δο­νι­κή αί­σθη­ση, που κα­τέ­χει ε­κεί­νη την ώ­ρα τους ή­ρωες των δυο μυ­θι­στο­ρη­μά­των. Μή­πως πρό­κει­ται για lapsus calami του Κου­μα­ντα­ρέα, ο­φει­λό­με­νο στην ο­μο­η­χία ρο­δό­στα­μου και ρο­διού, για­τί, αν δεν σφάλ­λου­με, ο χυ­μός ρο­διού χρη­σι­μο­ποιεί­ται στο ι­σπα­νι­κό κο­κταίηλ που α­να­φέ­ρει.

Ο Κου­μα­ντα­ρέ­ας δεν θέ­λη­σε να γρά­ψει μια πει­σι­θά­να­τη νου­βέ­λα, ού­τε να πλά­σει έ­ναν Χό­νε­κερ ητ­τη­μέ­νο α­πό την α­σθέ­νεια. Ο μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κός Χό­νε­κερ εμ­φα­νί­ζε­ται α­πό­λυ­τος στα ι­δε­ο­λο­γι­κά του πι­στεύω και μα­χη­τής. Ιδα­νι­κός πρω­τα­γω­νι­στής ε­νός πο­λι­τι­κού θρί­λε­ρ, ο ο­ποίος α­πο­λαμ­βά­νει μέ­χρι και έ­ναν με­τα­θα­νά­τιο θρίαμ­βο. Κα­τά τα άλ­λα, η μυ­θι­στο­ριο­γρα­φία εί­ναι τέ­χνη και τε­χνι­κή. Ο κα­λός μά­στο­ρας γνω­ρί­ζει πό­σο υ­λι­κό της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας τού εί­ναι α­πα­ραί­τη­το, αλ­λά και ό­τι οι προ­σφο­ρό­τε­ρες πλευ­ρές εί­ναι  ε­κεί­νες που η Ιστο­ρία ά­φη­σε αμ­φί­ση­μες και σκο­τει­νές. Πι­θα­νόν και ε­μπνεό­με­νος α­πό τις κα­τη­γο­ρίες της Στά­ζι, ό­τι ο Χό­νε­κερ συ­νερ­γά­στη­κε με τους Χιτ­λε­ρι­κούς στην πε­ρίο­δο της φυ­λά­κι­σής του, πλέ­κει την ί­ντρι­γκα γύ­ρω α­πό το δί­πο­λο του κο­μου­νι­στή η­γέ­τη και ε­νός Να­ζί. Ένας α­πό τους πολ­λούς, που κα­τέ­φυ­γαν στη Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή και κα­τόρ­θω­σαν με πλα­στι­κές εγ­χει­ρή­σεις να δια­λά­θουν. Τα κα­ταχ­θό­νια σχέ­δια, που ε­ξυ­φαί­νει για την α­πό­κτη­ση της χα­μέ­νης ε­ξου­σίας, δέ­νουν με την πο­λυ­συ­ζη­τη­μέ­νη νε­ο­να­ζι­στι­κή α­πει­λή. Όσο για την α­τμό­σφαι­ρα του σα­σπέ­νς, αυ­τήν την ε­ξα­σφα­λί­ζει η πό­λη του Βαλ­πα­ραΐζο, ό­πως την φα­ντά­στη­κε ο συγ­γρα­φέ­ας. Πό­λη της πα­ρα­νο­μίας και της δια­φθο­ράς, με κα­τα­γώ­για, στε­νούς δρό­μους, πο­λυ­τε­λή ξε­νο­δο­χεία και ως κέ­ντρο, έ­να πορ­νείο με υ­πέ­ρο­χες γυ­ναί­κες για πλού­σιους πε­λά­τες και α­φε­ντι­κό τον πρώην Να­ζί.

Το πρώ­το μυ­θι­στό­ρη­μα του Κου­μα­ντα­ρέα, που συ­νο­μι­λεί με το μυ­θι­στό­ρη­μα του Μαν, εί­ναι το προ ει­κο­σα­ε­τίας, «Η συμ­μο­ρία της άρ­πας». Μυ­θι­στό­ρη­μα γύ­ρω α­πό τη μου­σι­κή, με πρω­τα­γω­νι­στή έ­ναν κα­θη­γη­τή άρ­πας, που μνη­μο­νεύει τους δυο Γου­στά­βους, τον Άσσεν­μπαχ και τον Μά­λε­ρ, τον μου­σι­κό που τον ε­νέ­πνευ­σε. Σε ε­κεί­νο, ο κα­θη­γη­τής έ­χει έ­ναν πα­ρά­ξε­νο α­σιά­τη υ­πη­ρέ­τη. Ένα α­ντί­στοι­χο μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κό δί­δυ­μο πρω­τα­γω­νι­στεί και στο πρό­σφα­το μυ­θι­στό­ρη­μα, ο Χό­νε­κερ και ο υ­πη­ρέ­της του. Όπως υ­πάρ­χει και ε­δώ, συ­νο­δευ­τι­κή των σκη­νών μου­σι­κή, α­πό το τσα­ράν­γκο του έ­φη­βου κι­θα­ρω­δού και α­πό το τύ­μπα­νο του υ­πη­ρέ­τη, που α­πο­κα­λύ­πτε­ται έ­νας δια­νοού­με­νος καλ­λι­τέ­χνης. Θα χα­ρα­κτη­ρί­ζα­με το πρό­σφα­το μυ­θι­στό­ρη­μα θε­α­τρό­μορ­φο, ό­πως ε­πα­να­λαμ­βά­νει ο α­φη­γη­τής. Από τις τρεις εκ­δο­χές του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος του Μαν, λο­γο­τε­χνι­κή, κι­νη­μα­το­γρα­φι­κή και ο­πε­ρα­τι­κή, στις μνη­μο­νι­κές ε­ντυ­πώ­σεις του μου­σι­κο­τρα­φούς συγ­γρα­φέα κυ­ριάρ­χη­σε η τε­λευ­ταία. 

Ο Κου­μα­ντα­ρέ­ας α­ντι­τεί­νει στις τρέ­χου­σες εμ­μο­νές των ι­στο­ρι­κών τις δι­κές του, θυ­μί­ζο­ντας μια άλ­λη μειο­νό­τη­τα που τα­λαι­πω­ρή­θη­κε α­πό τους Χιτ­λε­ρι­κούς. Βα­σα­νι­σμέ­νος σε χιτ­λε­ρι­κό στρα­τό­πε­δο ο υ­πη­ρέ­της του μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κού Χό­νε­κε­ρ, ό­χι για­τί ή­ταν Εβραίος, αλ­λά για­τί εί­χε συλ­λη­φθεί μα­ζί με τον πα­τέ­ρα του, που εί­χε “σε­ξουα­λι­κές ι­διαι­τε­ρό­τη­τες”. Την κο­μου­νι­στι­κή ι­δε­ο­λο­γία του  μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κού Χό­νε­κε­ρ, ο συγ­γρα­φέ­ας ε­πι­λέ­γει να την πα­ρου­σιά­σει μέ­σα α­πό τη συ­νο­μι­λία του με έ­ναν έλ­λη­να ψυ­χία­τρο. Εί­ναι γεν­νη­μέ­νος το 1955 και θεω­ρεί ε­αυ­τόν α­πό νέο προ­σκολ­λη­μέ­νο στην Αρι­στε­ρά, πα­ρα­δε­χό­με­νος ό­τι εί­χε φλερ­τά­ρει με το Πα­σόκ. Το­πο­θε­τη­μέ­νο το μυ­θι­στό­ρη­μα το 1993, μια πε­ρίο­δο που εί­χε ο­ρι­σμέ­να κοι­νά με σή­με­ρα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά, ε­πι­τρέ­πει πολ­λές ε­πί­και­ρες πα­ρα­τη­ρή­σεις του μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κού Χό­νε­κε­ρ, κα­θώς και του συ­νο­μι­λη­τή του. Όπως, λ.χ., η α­πό­φαν­ση του πρώ­του: “Έτσι φτά­σα­με στην Ευ­ρω­παϊκή Γερ­μα­νία... Και αύ­ριο, για­τί ό­χι, σε μια γερ­μα­νι­κή Ευ­ρώ­πη... ”

Το μυ­θι­στό­ρη­μα εί­ναι χω­ρι­σμέ­νο σε δυο μέ­ρη. Το πρώ­το τιτ­λο­φο­ρεί­ται «Πρε­λού­διο», ω­στό­σο α­πο­τε­λεί­ται α­πό 17 κε­φά­λαια και εί­ναι το κυ­ρίως τμή­μα. Το δεύ­τε­ρο, «Ιντερ­μέτ­ζο», με ο­κτώ κε­φά­λαια και εί­ναι το κα­τα­λη­κτι­κό. Κα­τά μια ερ­μη­νεία, αυ­τοί οι τίτ­λοι δη­λώ­νουν ό­τι μπο­ρεί το πο­λι­τι­κό θρί­λερ να ο­λο­κλη­ρώ­νε­ται, αλ­λά, α­πό έ­να βι­βλίο που θα στό­χευε σε κά­τι σαν μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κή βιο­γρα­φία γρά­φτη­καν μό­νο η ει­σα­γω­γή και έ­να εν­διά­με­σο κομ­μά­τι. Δυο μό­νο ή­ρωες έ­χουν ως πρό­τυ­πα α­ντί­στοι­χα υ­παρ­κτά πρό­σω­πα. Ο Χό­νε­κερ και η σύ­ζυ­γός του, Μάρ­γκο­τ, που πρω­το­στα­τούν α­ντί­στοι­χα στα δυο μέ­ρη του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος. Δε­κα­πέ­ντε χρό­νια νεό­τε­ρη του συ­ζύ­γου της, ε­ξα­κο­λου­θεί μέ­χρι σή­με­ρα να ζει στο Σα­ντιά­γκο. “Αμε­τα­νό­η­τη στα­λι­νι­κή”, την χα­ρα­κτή­ρι­σαν πέ­ρυ­σι που προ­βλή­θη­κε στη γερ­μα­νι­κή τη­λεό­ρα­ση συ­νέ­ντευ­ξή της, στην ο­ποία πα­ρου­σία­ζε την Λα­ο­κρα­τι­κή Δη­μο­κρα­τία της Γερ­μα­νίας σαν έ­να ει­ρη­νι­κό κρά­τος με τους πο­λί­τες να έ­χουν ερ­γα­σία και προο­πτι­κή. Η μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κή Μάρ­γκοτ πα­ρα­μέ­νει και στην πα­ρακ­μή της μια ι­σχυ­ρή πρώ­τη κυ­ρία, με πλή­ρη ε­νη­μέ­ρω­ση και δογ­μα­τι­κές α­πό­ψεις. Ας μην λη­σμο­νού­με ό­τι διε­τέ­λε­σε ε­πί 25 χρό­νια υ­πουρ­γός παι­δείας, α­κρι­βέ­στε­ρα “λαϊκής εκ­παί­δευ­σης”. Μό­νο έ­νας σε­ξι­στής συγ­γρα­φέ­ας θα έ­πλα­θε μια τυ­χού­σα γυ­ναι­κού­λα για σύ­ζυ­γο του μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κού Χό­νε­κερ. Η κα­τά Κου­μα­ντα­ρέα στέ­κε­ται στο ύ­ψος της πραγ­μα­τι­κής Μάρ­γκο­τ, που ξε­κί­νη­σε α­πό θυ­γα­τέ­ρα υ­πο­δη­μα­το­ποιού και έ­φθα­σε, κα­τά μια εκ­δο­χή, να εί­ναι ε­κεί­νη που έ­παιρ­νε τις σκλη­ρό­τε­ρες α­πο­φά­σεις. 

Λί­γο με­τα­γε­νέ­στε­ρος φί­λος ή­ταν ο η­λι­κια­κά πλη­σιέ­στε­ρός του Σταυ­ρί­δης. Η πρώ­τη συ­νά­ντη­σή τους το­πο­θε­τεί­ται στο Πρώ­το Συ­μπό­σιο Ποίη­σης της Πά­τρας, Ιού­λιο 1981, α­κο­λού­θη­σε η γνω­ρι­μία τους στις 14 Σε­πτεμ­βρίου στην Κύ­προ. Ήταν ε­πτά χρό­νια με­τά το πρώ­το τα­ξί­δι στη Με­γα­λό­νη­σο του Σαβ­βί­δη οι­κο­γε­νεια­κώς, με­τά συ­ζύ­γου και δευ­τε­ρό­το­κου γιου, του Μα­νό­λη. Σε ε­πι­φυλ­λί­δα του, με­τά ε­κεί­νο το πρώ­το τα­ξί­δι, Αύ­γου­στο 1974, έ­γρα­φε πως, “τις προάλ­λες, έ­νας ι­διαί­τε­ρα ευαί­σθη­τος φί­λος τού εί­χε ψι­θυ­ρί­σει”: «Ξέ­ρεις, κά­θε φο­ρά που συλ­λο­γί­ζο­μαι την Κύ­προ ή που α­κούω το ό­νο­μά της, νιώ­θω σαν μια πι­νέ­ζα στην καρ­διά.» Αυ­τή η “πι­νέ­ζα” θα πρέ­πει να αρ­χί­σει πά­λι να κε­ντά τους Ελλα­δί­τες. Αν και σή­με­ρα, αυ­τοί πε­ριο­ρί­ζο­νται α­κό­μη πε­ρισ­σό­τε­ρο στα του οί­κου τους. Προ δε­κα­πε­ντα­ε­τίας ο Μα­νό­λης Σαβ­βί­δης πα­ρα­τη­ρού­σε τη φυ­λε­τι­κή διά­κρι­ση, με την ο­ποία οι Ελλα­δί­τες α­ντι­με­τω­πί­ζουν τους Κύ­πριους. Για­τί ό­χι, υ­πε­ρο­ψία, λί­γο σαν ε­παρ­χιώ­τες. Κι ό­μως, τα πρό­σφα­τα οι­κο­νο­μι­κά γε­γο­νό­τα έ­δει­ξαν για α­κό­μη μια φο­ρά ό­τι οι Κύ­πριοι έ­χουν βα­θύ­τε­ρη συ­ναί­σθη­ση και α­γά­πη προς την πα­τρί­δα τους. Επί­σης, ως πο­λί­τες ε­πι­δει­κνύουν συ­μπε­ρι­φο­ρά κε­ντρο­ευ­ρω­παίου μα­κράν ε­κεί­νης του ό­χλου, που συ­χνά χα­ρα­κτη­ρί­ζει τους κα­τοί­κους της Ελλά­δος.

Την α­φορ­μή για τη μνεία στους τρεις φί­λους του Γ. Π. Σαβ­βί­δη μας την έ­δω­σε το πε­ριο­δι­κό του Σταυ­ρί­δη και των δυο νεό­τε­ρων φί­λων του, Σάβ­βα Παύ­λου και Λευ­τέ­ρη Πα­πα­λε­ο­ντίου, τα «Μι­κρο­φι­λο­λο­γι­κά», που ξε­κί­νη­σε Άνοι­ξη 1997, με συ­χνό­τη­τα, δυο τεύ­χη κα­τ’ έ­τος. Από το 2006, ως υ­πεύ­θυ­νος έκ­δο­σης, έ­μει­νε ο τε­λευ­ταίος, πλαι­σιω­μέ­νος με τρι­με­λή συ­ντα­κτι­κή ε­πι­τρο­πή, ό­που ει­σχώ­ρη­σαν και δυο Θεσ­σα­λο­νι­κείς. Το 2001, το πε­ριο­δι­κό α­πό­κτη­σε ως πα­ράρ­τη­μα έ­να δεύ­τε­ρο πε­ριο­δι­κό, τα «Τε­τρά­δια», που εί­ναι κά­θε φο­ρά α­φιε­ρω­μέ­νο σε κά­ποιο πνευ­μα­τι­κό άν­θρω­πο της Κύ­πρου. Το 13ο εί­ναι “εις μνή­μη­ν” Φοί­βου Σταυ­ρί­δη, «Ένα έ­τος α­πό την α­πο­δη­μία του». Μια πα­ρου­σία­ση “του λο­γιό­τα­του φαρ­μα­κο­ποιού της Λάρ­να­κος”, ό­πως τον εί­χε α­πο­κα­λέ­σει ο Σαβ­βί­δης στην κρι­τι­κή πα­ρου­σία­ση της τρί­της και τε­λευ­ταίας ποιη­τι­κής του συλ­λο­γής, η ο­ποία α­να­δη­μο­σιεύε­ται στο τεύ­χος.
Πλή­ρες το α­φιέ­ρω­μα, με λε­πτο­με­ρές χρο­νο­λό­γιο, ερ­γο­γρα­φία που ξε­κι­νά α­πό τα σχο­λι­κά δη­μο­σιεύ­μα­τα του 1955, την ο­ποία εί­χε κα­ταρ­τί­σει ο ί­διος, αν­θο­λό­γη­ση ποιη­μά­των του, κεί­με­να α­πό το ι­στο­λό­γιό του και ε­κτε­νή πα­ρου­σία­ση του πρώ­του πε­ριο­δι­κού, που εί­χε εκ­δώ­σει, «Ο Κύ­κλος». “Δι­μη­νιαία έκ­δο­ση τέ­χνης και προ­βλη­μα­τι­σμού”, που κυ­κλο­φό­ρη­σε α­πό τον Ια­νουά­ριο 1980 μέ­χρι τον Αύ­γου­στο 1986, συ­νο­λι­κά 22 τεύ­χη. Γί­νε­ται α­πο­δελ­τίω­ση των τευ­χών, δί­νε­ται ευ­ρε­τή­ριο συγ­γρα­φέων, ε­νώ α­να­πα­ρά­γο­νται τα ε­ξώ­φυλ­λα. Πρό­κει­ται για α­ξιό­λο­γο πε­ριο­δι­κό, με α­φιε­ρω­μα­τι­κά τεύ­χη και ε­πί­λε­κτα κεί­με­να, που α­πο­τε­λεί συμ­βο­λή ό­χι μό­νο στην κυ­πρια­κή, αλ­λά γε­νι­κώς στην ελ­λη­νι­κή λο­γο­τε­χνία. Το α­φιέ­ρω­μα συ­μπλη­ρώ­νε­ται με φω­το­γρα­φίες και κεί­με­να τρί­των. Τα δυο ε­κτε­νέ­στε­ρα εί­ναι των Γιώρ­γου Κε­χα­γιό­γλου και Πέ­τρου Πα­πα­πο­λυ­βίου, ε­νώ α­κο­λου­θούν συ­ντο­μό­τε­ρες α­να­φο­ρές, μαρ­τυ­ρίες και ε­πι­κή­δειοι λό­γοι. Όπως συμ­βαί­νει συ­νή­θως με πα­ρό­μοια κεί­με­να, μα­θαί­νεις κα­μιά φο­ρά πε­ρισ­σό­τε­ρα για τον γρά­φο­ντα και τη σχέ­ση του με τον α­πο­θα­νό­ντα πα­ρά για τον ί­διο τον τι­μώ­με­νο, για τον ο­ποίο οι α­να­φο­ρές αλ­λη­λο­ε­πι­κα­λύ­πτο­νται. Ου­σια­στι­κά α­που­σιά­ζουν οι Ελλα­δί­τες, αλ­λά και οι γνω­στοί στους Ελλα­δί­τες Κύ­πριοι.
Ως “λο­γιό­τα­το, ευαί­σθη­το και πά­ντο­τε ε­γρή­γο­ρο φαρ­μα­κο­ποιό της Λάρ­να­κας”, α­να­φέ­ρει τον Σταυ­ρί­δη ο Κε­χα­γιό­γλου, που τον γνώ­ρι­σε σε ε­κεί­νο το ί­διο Συ­νέ­δριο της Πά­τρας και πα­ρέ­μει­νε φί­λος και συ­νερ­γά­της στα πε­ριο­δι­κά του μέ­χρι σή­με­ρα. Δυ­στυ­χώς, στο κεί­με­νό του δεν τον πα­ρου­σιά­ζει, αλ­λά σχο­λιά­ζει χει­ρό­γρα­φο ση­μα­ντι­κού έρ­γου, το ο­ποίο εί­χε ε­ξα­σφα­λί­σει χά­ρις σε ε­κεί­νον. Να θυ­μί­σου­με ό­τι η πα­λαιό­τε­ρη ελ­λη­νι­κή πε­ζο­γρα­φία ο­φεί­λει στον Σταυ­ρί­δη την πα­ρου­σία­ση του πε­ζο­γρά­φου Επα­μει­νών­δα Ι. Φρα­γκού­δη (περ. 1825-1897), με ε­μπε­ρι­στα­τω­μέ­νο λήμ­μα στη γραμ­μα­το­λο­γία Σο­κό­λη και την έκ­δο­ση του βι­βλίου του «Οδοι­πο­ρι­κόν Μαυ­ρο­βου­νίου», κα­θώς και την έκ­δο­ση του α­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τος, «Ημε­ρο­λό­γιον του βίου μου», του Σάβ­βα Τσερ­κε­ζή (1874-1963). Επί­σης, ως τε­λευ­ταία προ­σφο­ρά, τη «Βι­βλιο­γρα­φία Κυ­πρια­κής Λαϊκής Ποίη­σης: Φυλ­λά­δες και αυ­το­τε­λείς εκ­δό­σεις (1884-1960)».

Από το τεύ­χος των «Μι­κρο­φι­λο­λο­γι­κώ­ν» πλη­ρο­φο­ρού­μα­στε έ­ναν α­κό­μη θά­να­το, που θα πρέ­πει να πέ­ρα­σε στα ψι­λά των α­θη­ναϊκών ε­φη­με­ρί­δων. Του φι­λό­λο­γου Ξε­νο­φώ­ντα Αστε­ρίου Κο­κό­λη, στις 17 Οκτω­βρίου 2012, στα 73. Να θυ­μί­σου­με, α­νά­με­σα σε πολ­λές α­ξιό­λο­γες με­λέ­τες του, τα δυο με­λε­τή­μα­τα για τη «Φό­νισ­σα» του Πα­πα­δια­μά­ντη και προ ε­ξα­ε­τίας, τις «Τριά­ντα πα­ρω­δίες ποιη­μά­των του Κ. Π. Κα­βά­φη». Κα­τά τα άλ­λα, τα κεί­με­να του τεύ­χους μοι­ρά­ζο­νται σε Κύ­πριους και Ελλα­δί­τες συγ­γρα­φείς. Τρία κεί­με­να για τον ποιη­τή Βα­σί­λη Μι­χα­η­λί­δη, συ­νο­μή­λι­κο του Βι­ζυη­νού. Δυο για τον Νί­κο Νι­κο­λαΐδη τον κύ­πριο διη­γη­μα­το­γρά­φο, συ­νο­μή­λι­κο Σι­κε­λια­νού και Βάρ­να­λη, που α­πο­τε­λεί μια α­πό τις ση­μα­ντι­κό­τε­ρες πα­ρα­λή­ψεις της Γραμ­μα­το­λο­γίας Σο­κό­λη. Ένα για τον κα­τά δυο χρό­νια με­γα­λύ­τε­ρο και λι­γό­τε­ρο γνω­στό στα κα­θ’ η­μάς ποιη­τή Ιωάν­νη Περ­δίο. Επί­σης, πα­ρου­σία­ση του πε­ριο­δι­κού «Φλό­γα» ε­νός τρί­του κύ­πριου ποιη­τή, του Τεύ­κρου Ανθία. Κι αυ­τός ση­μα­ντι­κός, αλ­λά το έρ­γο του, ε­κτός α­πό ε­κεί­νη την πρώ­τη συλ­λο­γή τού 1929, «Τα σφυ­ρίγ­μα­τα του α­λή­τη», μέ­νει σχε­δόν ά­γνω­στο στους Ελλα­δί­τες.
Ένα τε­λευ­ταίο «Μι­κρο­φι­λο­λο­γι­κό» για Κύ­πριο συγ­γρα­φέα α­φο­ρά τον λαϊκό ποιη­τή Χα­ρά­λα­μπο Μ. Άζι­νο. Το 1957, που ήρ­θε για πρώ­τη φο­ρά στην Ελλά­δα, φά­νη­κε ύ­πο­πτος σε κά­ποιον α­στυ­νο­μι­κό στον Πει­ραιά, που τον ο­δή­γη­σε στο τμή­μα. Με­τά την ό­ποια α­πο­λο­γία του, κρί­θη­κε α­θώος και ο ί­διος τον έ­φε­ρε πί­σω στο ση­μείο που τον εί­χε συλ­λά­βει. Έχο­ντας μά­θει ό­τι ή­ταν ποιη­τά­ρης, του ζή­τη­σε να του φτιά­ξει έ­να αυ­το­σχέ­διο δί­στι­χο. Εκεί­νος α­πο­δέ­χτη­κε, αλ­λά με τον ό­ρο να του το α­παγ­γεί­λει α­φού θα έ­χει ε­πι­βι­βα­σθεί. Εύ­στο­χο το δί­στι­χο στο διη­νε­κές:
«Έλλη­νες εί­σεν, φί­λε μου, τό­τες το Ει­κο­σιέ­να,
τώ­ρα ε­κα­τα­ντή­σε­τε τσο­γλά­νια ως τον έ­ναν!»
   Πε­ρισ­σό­τε­ρα εί­ναι τα «Μι­κρο­φι­λο­λο­γι­κά» για Ελλα­δί­τες. Με­τα­ξύ άλ­λων, δυο α­θη­σαύ­ρι­στα δη­μο­σιεύ­μα­τα του Ροΐδη, κεί­με­νο για τον Κα­ρυω­τά­κη, ό­που δη­μο­σιεύε­ται ά­γνω­στη φω­το­γρα­φία του με τον πρώ­το του ε­ξά­δελ­φο Κων­στα­ντί­νο Επα­μει­νών­δα Κα­ρυω­τά­κη, ε­πι­στο­λές Τέλ­λου Άγρα προς Καί­σα­ρα Εμμα­νουήλ και α­κό­μη, πε­ρί Ελύ­τη, Πα­να­γή Λε­κα­τσά και Πα­λα­μά. Η Μ. Κα­ρα­μπί­νη-Ια­τρού, στην ο­ποία ο­φεί­λου­με την κα­τα­γρα­φι­κή με­λέ­τη, «Βι­βλιο­θή­κη Κα­βά­φη», α­να­δι­φώ­ντας τα υ­πο­λείμ­μα­τα της Βι­βλιο­θή­κης του Τζόϋς, α­να­κά­λυ­ψε πως ε­κεί­νος εί­χε δια­βά­σει μάλ­λον ε­πι­με­λώς τον «Δω­δε­κά­λο­γο του Γύ­φτου» του Κω­στή Πα­λα­μά, στη με­τά­φρα­ση των Θ. Στε­φα­νί­δη και Γ. Κ. Κα­τσί­μπα­λη. Το πι­θα­νό­τε­ρο, του το εί­χε στεί­λει ο Κα­τσί­μπα­λης, χω­ρίς να α­πο­κλείε­ται να του το εί­χε δώ­σει προ­σω­πι­κά.
Θα ε­πα­νέλ­θου­με σε έ­να «Μι­κρο­φι­λο­λο­γι­κό», ό­χι τό­σο για το κυ­ρίως θέ­μα του, αλ­λά για­τί δί­νει την ευ­και­ρία να σταθ­μί­σου­με την α­ξιο­πι­στία των αυ­το­βιο­γρα­φι­κών κει­μέ­νων των Ξε­νό­που­λου και Νιρ­βά­να, τα ο­ποία συ­χνά χρη­σι­μο­ποιού­νται προς τεκ­μη­ρίω­ση γε­γο­νό­των. Κι ό­μως αμ­φό­τε­ροι φαί­νε­ται πως εί­χαν κύ­ριο μέ­λη­μα τη γλα­φυ­ρό­τη­τα των α­πο­μνη­μο­νευ­μά­των τους. Ιδιαί­τε­ρα ο Ξε­νό­που­λος, ό­ταν το θέ­μα διέ­θε­τε χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά κά­πως πρω­τό­τυ­πα, που θα μπο­ρού­σαν να κι­νή­σουν την πε­ριέρ­γεια ε­νός ευ­ρύ­τε­ρου α­να­γνω­στι­κού κοι­νού, δεί­χνει να ε­πι­τρέ­πει στον ε­αυ­τό του και κά­ποια μυ­θο­πλα­σία.

Την προη­γού­με­νη Κυ­ρια­κή πα­ρου­σιά­σα­με, εν συ­ντο­μία, τα πε­ριε­χό­με­να του τε­λευ­ταί­ου τεύ­χους του κυ­πρια­κού πε­ριο­δι­κού «Μι­κρο­φι­λο­λο­γι­κά». Όπως εί­χα­με υπο­σχε­θεί, επα­νερ­χό­μα­στε σε ένα «Μι­κρο­φι­λο­λο­γι­κό», με τί­τλο, «Η εφη­με­ρί­δα Αθή­ναι(1884) του Ξε­νό­που­λου και του Νιρ­βά­να». Επα­νερ­χό­μα­στε, όχι τό­σο για το κυ­ρί­ως θέ­μα του, τη βρα­χύ­βια αθη­ναϊ­κή εφη­με­ρί­δα «Αθή­ναι», αλ­λά για­τί δί­νει την ευ­και­ρία να σταθ­μί­σου­με την αξιο­πι­στία των αυ­το­βιο­γρα­φι­κών κει­μέ­νων των δυο λο­γο­τε­χνών, τα οποία συ­χνά χρη­σι­μο­ποιού­νται προς τεκ­μη­ρί­ω­ση γε­γο­νό­των. “Η εφη­με­ρί­δα πράγ­μα­τι κυ­κλο­φό­ρη­σε, με κύ­ριους πρω­τερ­γά­τες τα δυο αυ­τά πρό­σω­πα, αλ­λά ού­τε η χρο­νο­λό­γη­σή της εί­ναι σα­φής ού­τε το εί­δος των συ­νερ­γα­σιών και οι συ­νερ­γά­τες”, πα­ρα­τη­ρεί ο συ­ντά­κτης του εν λό­γω «Μι­κρο­φι­λο­λο­γι­κού», Λά­μπρος Βα­ρε­λάς. Εμείς θα προ­σθέ­τα­με ότι η χρο­νο­λό­γη­ση, όχι μό­νο δεν εί­ναι σα­φής, αλ­λά, τις πε­ρισ­σό­τε­ρες φο­ρές, εί­ναι λαν­θα­σμέ­νη, όπως και τα ονό­μα­τα ορι­σμέ­νων του­λά­χι­στον συ­νερ­γα­τών.
Ο Βα­ρε­λάς προ­σθέ­τει προς υπε­ρά­σπι­σή τους: “Και τού­το, για­τί και οι δυο τους γρά­φουν για την εφη­με­ρί­δα και την έκ­δο­σή της πολ­λά χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, με απο­τέ­λε­σμα να λη­σμο­νούν πρό­σω­πα και να συγ­χέ­ουν πε­ρι­στα­τι­κά.” Αναμ­φι­βό­λως, αυ­τό ισχύ­ει, αφού η πρώ­τη ανα­φο­ρά γί­νε­ται σε αυ­το­βιο­γρα­φι­κό κεί­με­νο του 1919, δη­λα­δή κο­ντά σα­ρά­ντα χρό­νια αρ­γό­τε­ρα. Πά­ντως, αμ­φό­τε­ροι εί­χαν κύ­ριο μέ­λη­μα τη γλα­φυ­ρό­τη­τα των απο­μνη­μο­νευ­μά­των τους, κα­θώς αυ­τά δη­μο­σιεύ­ο­νταν, σε συ­νέ­χειες, σε εφη­με­ρί­δες και πε­ριο­δι­κά ευ­ρεί­ας κυ­κλο­φο­ρί­ας. Ιδιαί­τε­ρα, ο Ξε­νό­που­λος, όταν το θέ­μα διέ­θε­τε χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά κά­πως πρω­τό­τυ­πα, που θα μπο­ρού­σαν να κι­νή­σουν την πε­ριέρ­γεια του ανα­γνω­στι­κού κοι­νού, εν­δί­δει και σε κά­ποια μυ­θο­πλα­στι­κή διάν­θι­ση. Με απο­τέ­λε­σμα, οι μέ­χρι σή­με­ρα ανα­φο­ρές στην εφη­με­ρί­δα να εί­ναι εσφαλ­μέ­νες, ακρι­βώς για­τί βα­σί­ζο­νταν στα φι­λο­λο­γι­κά απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα των εκ­δο­τών της. Αυ­τές  δια­σα­φη­νί­ζει η αυ­το­ψία της εφη­με­ρί­δας από τον Βα­ρε­λά, που την ανα­ζή­τη­σε στη Βι­βλιο­θή­κη της Βου­λής, όπου σώ­ζο­νται τρία φύλ­λα.
Μια πρώ­τη πε­ρι­γρα­φή της εφη­με­ρί­δας έχει δώ­σει ο Γιώρ­γος Βα­λέ­τας στα πε­ντά­το­μα Άπα­ντα Νιρ­βά­να, που εξέ­δω­σε το 1967. Κι αυ­τός εξ αυ­το­ψί­ας, με βά­ση τα φύλ­λα της εφη­με­ρί­δας, που σώ­ζο­νταν στο Αρ­χείο Νιρ­βά­να. Συ­γκε­κρι­μέ­να, πε­ρι­γρά­φει το δεύ­τε­ρο, τρί­το και τέ­ταρ­το φύλ­λο, ενώ ο Βα­ρε­λάς το πρώ­το, δεύ­τε­ρο και τέ­ταρ­το. Σύμ­φω­να με την προ­με­τω­πί­δα της εφη­με­ρί­δας, πρό­κει­ται για “φύλ­λον εβδο­μα­διαί­ον”, οκτα­σέ­λι­δο, με τι­μή εκά­στου φύλ­λου 10 λε­πτά, όσο δη­λα­δή ήταν η συ­νή­θης τι­μή των οκτα­σέ­λι­δων εφη­με­ρί­δων. Τα τέσ­σε­ρα σω­ζό­με­να φύλ­λα φέ­ρουν ημε­ρο­μη­νί­ες: 23.11.1884, 29.11.1884, 7.12.1884 και 14.12.1884. Μη έχο­ντας το πρώ­το φύλ­λο ο Βα­λέ­τας, το το­πο­θε­τεί και δι­καί­ως, στις 22 του μη­νός, ημέ­ρα Σάβ­βα­το. Ωστό­σο, η εφη­με­ρί­δα ήταν κυ­ρια­κά­τι­κη, όπως σω­στά, εν προ­κει­μέ­νω, μνη­μο­νεύ­ει ο Νιρ­βά­νας. Άγνω­στο για­τί, το δεύ­τε­ρο φύλ­λο βγή­κε με την ημε­ρο­μη­νία του Σαβ­βά­του. Και οι δυο με­λε­τη­τές υπο­στη­ρί­ζουν ότι η εφη­με­ρί­δα κυ­κλο­φό­ρη­σε μό­νο αυ­τά τα τέσ­σε­ρα φύλ­λα. Επί­σης, ο Βα­ρε­λάς πι­στεύ­ει πως το τρί­το τεύ­χος του Αρ­χεί­ου Νιρ­βά­να ήταν το μο­να­δι­κό σω­ζό­με­νο. Πλη­ρο­φο­ρεί, επί­σης, ότι, με­τά το 1968, τα ίχνη του Αρ­χεί­ου χά­νο­νται. Μπο­ρεί, όμως, να κυ­κλο­φό­ρη­σαν και πε­ρισ­σό­τε­ρα φύλ­λα, όπως μπο­ρεί να σώ­ζο­νται και άλ­λα σώ­μα­τα της εφη­με­ρί­δας, αφού ελά­χι­στα πράγ­μα­τα γνω­ρί­ζου­με για τα υπό­λοι­πα μέ­λη της φοι­τη­τι­κής πα­ρέ­ας, που την έβγα­ζε και η οποία φαί­νε­ται ότι ήταν πο­λυ­με­λής. Ας επα­νέλ­θου­με, όμως, στα απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα των Ξε­νό­που­λου και Νιρ­βά­να, κα­θώς φαί­νε­ται πως ού­τε αυ­τά εί­ναι γνω­στά στο σύ­νο­λό τους στους με­λε­τη­τές.
Κα­τ’ αρ­χάς, τα φι­λο­λο­γι­κά τους απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα έχουν πε­ρισ­σό­τε­ρες της μιας εκ­δο­χές. Ο Ξε­νό­που­λος έγρα­φε και ξα­νά­γρα­φε τις ανα­μνή­σεις του. Τις ξε­κι­νού­σε για μια εφη­με­ρί­δα αλ­λά κά­τι συ­νέ­βαι­νε, διέ­κο­πτε και ξα­νάρ­χι­ζε για άλ­λη. Συ­νο­λι­κά δη­μο­σί­ευ­σε τρεις αυ­το­βιο­γρα­φί­ες σε συ­νέ­χειες: Στην «Κα­θη­με­ρι­νή» του Γε­ωρ­γί­ου Βλά­χου (15.9.1919-9.4.1920), όπου έφθα­σε την αφή­γη­ση της ζω­ής του μέ­χρι το 1895, πα­ρά τον τί­τλο, που εί­χε επι­λέ­ξει, «Τριά­ντα χρό­νια φι­λο­λο­γι­κής ζω­ής». Στην «Εσπέ­ρα» του Δη­μή­τρη Πουρ­νά­ρα (7.11.1925-7.3.1926), με τον ίδιο τί­τλο, ξε­κι­νώ­ντας και πά­λι από την αρ­χή, αλ­λά, αυ­τήν τη φο­ρά, συ­μπλη­ρώ­νο­ντας την τρια­κο­ντα­ε­τία που υπο­σχό­ταν με τον τί­τλο. Και στα «Αθη­ναϊ­κά Νέα» (22.9.1938-18.2.1939), όπου δί­νει μια ολο­κλη­ρω­μέ­νη εκ­δο­χή για τα πε­νή­ντα πλέ­ον χρό­νια της φι­λο­λο­γι­κής ζω­ής του, με τί­τλο, «Η ζωή μου σαν μυ­θι­στό­ρη­μα». Με­τά θά­να­το, αυ­τή η μορ­φή εκ­δό­θη­κε στον πρώ­το τό­μο των πρώ­των του Απά­ντων, εκεί­νων από τις εκ­δό­σεις Μπί­ρη και αυ­το­τε­λώς, στον 38ο τό­μο των δεύ­τε­ρων Απά­ντων του στις εκ­δό­σεις Βλάσ­ση. Σε αυ­τήν την εκ­δο­χή, στη­ρί­ζο­νται, κα­τά κα­νό­να, οι με­λε­τη­τές.
Από όσο γνω­ρί­ζου­με, δυο φο­ρές, σε από­στα­ση κο­ντά μιας δε­κα­ε­τί­ας, δη­μο­σί­ευ­σε σει­ρά ανα­μνή­σε­ων ο Νιρ­βά­νας. Στα αυ­το­βιο­γρα­φι­κά κεί­με­να και των δυο δεν ανα­φέ­ρο­νται οι χρο­νο­λο­γί­ες όσων μνη­μο­νεύ­ο­νται. Στον Ξε­νό­που­λο συ­νά­γο­νται από το ξε­δί­πλω­μα της αφή­γη­σης, που ακο­λου­θεί χρο­νο­λο­γι­κή σει­ρά, χω­ρίς να λεί­πουν οι ανα­δρο­μές, οι οποί­ες απο­σκο­πούν στη συ­μπλή­ρω­ση επι­μέ­ρους ιστο­ριών. Στον Νιρ­βά­να, τα απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα εί­ναι απο­σπα­σμα­τι­κά, κα­θώς επι­κε­ντρώ­νο­νται σε πρό­σω­πα, κά­πο­τε και σε θέ­μα­τα. Η χρο­νο­λό­γη­ση θα ανα­με­νό­ταν κα­τά την κα­τάρ­τι­ση των Απά­ντων του. Το κύ­ριο, όμως, μέ­λη­μα του Βα­λέ­τα ήταν η συ­γκέ­ντρω­ση των διά­σπαρ­των κει­μέ­νων. Κρί­νο­ντας εκ του απο­τε­λέ­σμα­τος, μάλ­λον αδια­φό­ρη­σε για επι­κα­λύ­ψεις και ακρι­βείς χρο­νο­λο­γι­κές ανα­φο­ρές.
Και ερ­χό­μα­στε στα στοι­χεία που δί­νουν για την εφη­με­ρί­δα «Αθή­ναι». Ο Ξε­νό­που­λος, στην τε­λι­κή εκ­δο­χή της αυ­το­βιο­γρα­φί­ας του, το­πο­θε­τεί την έκ­δο­ση της εφη­με­ρί­δας στο πρώ­το από τα τρία τε­λευ­ταία φοι­τη­τι­κά του χρό­νια, με­τά τη μα­κρά πα­ρα­μο­νή του στη Ζά­κυν­θο από Ιούν. 1885 μέ­χρι Σεπ. 1886, λό­γω της επι­στρά­τευ­σης του Δε­λι­γιάν­νη και της μη λει­τουρ­γί­ας του Πα­νε­πι­στη­μί­ου. Δη­λα­δή, κα­τά το ακα­δη­μαϊ­κό έτος 1886-1887. Επί­σης, στην πρώ­τη εκ­δο­χή, ανα­φέ­ρει ότι η εφη­με­ρί­δα του Γε­ωρ­γί­ου Πωπ, που “τους... έκλε­ψε τον τί­τλο”, εμ­φα­νί­στη­κε με­τά δε­κα­πέ­ντε έτη. Ως γνω­στόν, το πρώ­το φύλ­λο της μα­κρό­βιας ομό­τι­τλης εφη­με­ρί­δας κυ­κλο­φό­ρη­σε 19 Οκτ. 1902. Με βά­ση αυ­τά, στις μέ­χρι σή­με­ρα ανα­φο­ρές, με γνω­στό­τε­ρη εκεί­νη στο Λεύ­κω­μα Ξε­νό­που­λου, που εξέ­δω­σε ο Διο­νύ­σης Ν. Μου­σμού­της το επε­τεια­κό 2001, η έκ­δο­ση της εφη­με­ρί­δας το­πο­θε­τεί­ται το 1886.
Ο Νιρ­βά­νας ανα­φέ­ρει ότι την επο­χή που έβγα­λαν την εφη­με­ρί­δα τους ήταν δε­κα­ε­φτά χρό­νων και φοι­τη­τής. Θυ­μί­ζου­με ότι εί­ναι γεν­νη­μέ­νος στις 14.5.1866 και ο Ξε­νό­που­λος, στις 8.12.1867. Ανε­ξάρ­τη­τα από τη δια­φο­ρε­τι­κή χρο­νο­λό­γη­ση, και για τους δυο η εφη­με­ρί­δα απο­τε­λεί συ­νέ­χεια του «Συλ­λό­γου των Φοι­τη­τών», του πρώ­του φοι­τη­τι­κού συλ­λό­γου, που ιδρύ­θη­κε φθι­νό­πω­ρο 1883. Τό­τε, ο Νιρ­βά­νας ήταν δευ­τε­ρο­ε­τής Ια­τρι­κής και ο Ξε­νό­που­λος πρω­το­ε­τής Φυ­σι­κο­μα­θη­μα­τι­κής. Όπως απο­δει­κνύ­ε­ται τε­λι­κά, η εφη­με­ρί­δα ξε­κί­νη­σε το επό­με­νο ακα­δη­μαϊ­κό έτος, 1884. Δεν μπο­ρεί, όμως, να απο­κλει­σθεί η κυ­κλο­φο­ρία ομό­τι­τλου πε­ριο­δι­κού, ένα ή δυο τεύ­χη, αρ­γό­τε­ρα, με­τά το κε­νό της επι­στρά­τευ­σης, φθι­νό­πω­ρο 1886. Άλ­λω­στε, ο Νιρ­βά­νας, άλ­λο­τε ανα­φέ­ρε­ται σε “εβδο­μα­διαία φι­λο­λο­γι­κή και ευ­θυ­μο­γρα­φι­κή εφη­με­ρί­δα” και άλ­λο­τε σε πε­ριο­δι­κό. Έτσι, η Μα­ριάν­να Δή­τσα στο λήμ­μα Νιρ­βά­να της Γραμ­μα­το­λο­γί­ας Σο­κό­λη κά­νει λό­γο για έκ­δο­ση “φι­λο­λο­γι­κού σα­τι­ρι­κού πε­ριο­δι­κού”.
Ο Ξε­νό­που­λος, στην τε­λι­κή εκ­δο­χή, ανα­φέ­ρει ως συ­νερ­γά­τες τους Πε­ρι­κλή Ρα­φτό­που­λο, Πέ­τρο Απο­στο­λί­δη, Αντώ­νη Μά­τε­σι, Αγη­σί­λαο Αρ­τέ­μη, Θε­ό­δω­ρο Βελ­λια­νί­τη (σύμ­φω­να με τη δι­κή του σει­ρά και ορ­θο­γρα­φία). Να θυ­μί­σου­με, ότι ο Νιρ­βά­νας, τό­τε ακό­μη, υπέ­γρα­φε ως Πέ­τρος Απο­στο­λί­δης. Το ψευ­δώ­νυ­μο, με το οποίο κα­τα­γρά­φτη­κε στη λο­γο­τε­χνία, προ­έ­κυ­ψε δέ­κα χρό­νια αρ­γό­τε­ρα. Στην πρώ­τη εκ­δο­χή του 1919, ανα­φέ­ρει και πά­λι πέ­ντε, αλ­λά­ζο­ντας σει­ρά, ορ­θο­γρά­φη­ση και έναν συ­νερ­γά­τη. Συ­γκε­κρι­μέ­να, μνη­μο­νεύ­ει τους Πέ­τρο Απο­στο­λί­δη, Θε­ό­δω­ρο Βελ­λια­νί­τη, Νι­κό­λαο Στα­μα­τέ­λο, Αντώ­νιο Μά­τε­σι, Πε­ρι­κλή Ραυ­τό­που­λο. Ενώ, ο Νιρ­βά­νας, εκτός του Ξε­νό­πο­λου, ανα­φέ­ρει τους Θε­ό­δω­ρο Βελ­λια­νί­τη, Ιω­άν­νη Δ. Στα­μα­τέ­λο (αντί Νι­κό­λαο Στα­μα­τέ­λο), Γε­ώρ­γιο Βα­λα­βά­νη, Αγη­σί­λαο Αρ­τέ­μη και Πε­ρι­κλή Ραυ­τό­που­λο.
Και οι δυο αφη­γού­νται τον βίο και την πο­λι­τεία του τε­λευ­ταί­ου, σε πα­ραλ­λα­γές ως προς την κλε­πτο­μα­νία του και την κα­τά­λη­ξή του, με­τά την κλο­πή από το Νο­μι­σμα­τι­κό Μου­σείο Αθη­νών, στις 30 Οκτ. 1887. Δη­λα­δή, την ανα­χώ­ρη­σή του για το Πα­ρί­σι, την εκεί κλο­πή, σύλ­λη­ψη και φυ­λά­κι­ση. Κυ­ρί­ως, δια­φο­ρο­ποιού­νται όσο αφο­ρά το τέ­λος της ζω­ής του.  Ο Ξε­νό­που­λος τον πα­ρου­σιά­ζει να πε­θαί­νει στη φυ­λα­κή, ενώ ο Νιρ­βά­νας, ανα­φέ­ρει ότι, με τη γοη­τεία που ασκού­σε στους γύ­ρω του, επέ­τυ­χε να του δο­θεί χά­ρη. Στη συ­νέ­χεια, κα­τέ­φυ­γε στην Αμε­ρι­κή και εκεί πέ­θα­νε.
Ο Ξε­νό­που­λος απο­δί­δει σε αυ­τόν, κα­θώς ήταν ο υπεύ­θυ­νος για την οι­κο­νο­μι­κή δια­χεί­ρι­ση της εφη­με­ρί­δας, το κλεί­σι­μό της. Ανα­φέ­ρει “ότι το τέ­ταρ­τον ή πέμ­πτον φύλ­λον δεν εί­χαν χρή­μα­τα να το τυ­πώ­σουν”, πα­ρό­λο που η εφη­με­ρί­δα εί­χε “τό­σο κα­λήν κυ­κλο­φο­ρί­αν”. Αντι­θέ­τως, ο Νιρ­βά­νας διε­κτρα­γω­δεί “την κα­τά ανά­πο­δη γε­ω­με­τρι­κή πρό­ο­δο” αγο­ρα­στι­κή κί­νη­ση της εφη­με­ρί­δας, από 2 000 φύλ­λα στο πρώ­το σε 200 στο δεύ­τε­ρο και μό­λις 20 στο τρί­το. Ο Νιρ­βά­νας προσ­διο­ρί­ζει και το Τυ­πο­γρα­φείο στο οποίο τυ­πω­νό­ταν. Ήταν το ιδιό­κτη­το του Ευάγ­γε­λου Κο­φι­νιώ­τη, ο οποί­ος δί­δα­σκε για ένα διά­στη­μα στο Γυ­μνά­σιο Πει­ραιώς. Με­σο­λα­βη­τής μπο­ρεί να στά­θη­κε κά­ποιος από τους Πει­ραιώ­τες της πα­ρέ­ας. Ίσως ο ίδιο ο Νιρ­βά­νας ή ο με­γα­λύ­τε­ρος της συ­ντρο­φιάς, ο Βελ­λια­νί­της, που μπο­ρεί και να τον εί­χε κα­θη­γη­τή. Ωστό­σο, στη μό­νι­μη στή­λη «Χρο­νι­κά» του δεύ­τε­ρου φύλ­λου της εφη­με­ρί­δας, σκω­πτι­κά και εμ­μέ­σως, ανα­φέ­ρε­ται άλ­λο αθη­ναϊ­κό τυ­πο­γρα­φείο.
Ο Βα­ρε­λάς πα­ρα­θέ­τει αλ­φα­βη­τι­κό κα­τά­λο­γο των συ­νερ­γα­τών των τριών φύλ­λων (1,2,4). Συ­νο­λι­κά, 17 συ­ντά­κτες. Τρεις υπο­γρά­φουν με τα ονο­μα­τε­πώ­νυ­μά τους. Αυ­τοί εί­ναι οι τρεις πρε­σβύ­τες, που συμ­με­τέ­χουν προς υπο­στή­ρι­ξη της ομά­δας των νέ­ων: Ει­ρη­ναί­ος Ασώ­πιος, Αν­δρέ­ας Λα­σκα­ρά­τος, Αχιλ­λέ­ας Πα­ρά­σχος. Τέσ­σε­ρις, με τα μι­κρά τους ονό­μα­τα, κα­θώς τα μέ­λη της πα­ρέ­ας “εί­χαν απο­φα­σί­σει να λά­βουν όλοι ως ψευ­δώ­νυ­μα τα μι­κρά τους ονό­μα­τα”, όπως γρά­φει ο Ξε­νό­που­λος στην πρώ­τη εκ­δο­χή των Απο­μνη­μο­νευ­μά­των του: Γρη­γό­ριος, Θε­ό­δω­ρος, Πε­ρι­κλέ­τος (όπως, σύμ­φω­να με τον Νιρ­βά­να, “απο­κα­λού­σαν χαϊ­δευ­τι­κά τον Ραυ­τό­που­λο”), Πέ­τρος. Και δέ­κα ψευ­δώ­νυ­μα, για τα οποία ο Βα­ρε­λάς προ­τεί­νει κά­ποιες ταυ­τί­σεις.
Πα­ρό­λο που οι συ­ντά­κτες της εφη­με­ρί­δας χρη­σι­μο­ποιού­σαν κά­ποια από τα ψευ­δώ­νυ­μα και σε άλ­λα έντυ­πα, τα πε­ρισ­σό­τε­ρα έχουν δια­λά­θει της συ­στη­μα­τι­κής κα­τα­γρα­φής. Αξί­ζει, λοι­πόν, να ανα­φέ­ρου­με κά­ποια βοη­θη­τι­κά στοι­χεία: Το Γλαυξ απα­ντά­ται σε ένα κεί­με­νο του τέ­ταρ­του τεύ­χους, με τί­τλο, «Πα­νε­πι­στη­μια­κά», που αφο­ρά τρι­το­ε­τείς φοι­τη­τές της Νο­μι­κής. Αυ­τήν τη στή­λη την γρά­φουν εκ πε­ρι­τρο­πής, ανά­λο­γα με το θέ­μα, κά­ποιος με αντί­στοι­χες σπου­δές. Κα­τά τον Ξε­νό­που­λο, τα μέ­λη της πα­ρέ­ας ήταν ως επί το πλεί­στον της Νο­μι­κής. Θα μπο­ρού­σε να εί­ναι ο Μά­τε­σις, αν και αυ­τός εί­ναι τό­τε πρω­το­ε­τής. Το Ια­τρός, σε κεί­με­νο του δεύ­τε­ρου τεύ­χους με τον ίδιο γε­νι­κό τί­τλο, αλ­λά ια­τρι­κού θέ­μα­τος, την μη ύπαρ­ξη Αστυ­κλι­νι­κής συ­φι­λι­δι­κών αντρών. Ο Βα­ρε­λάς προ­τεί­νει τον Νιρ­βά­να ή τον πρό­ε­δρο του «Συλ­λό­γου των Φοι­τη­τών» Ευ­στά­θιο Βερ­ροιώ­τη. Ίσως να πρό­κει­ται για τον δεύ­τε­ρο, που ήταν ευαι­σθη­το­ποι­η­μέ­νος σε κοι­νω­νι­κά θέ­μα­τα. Μό­λις εί­χε εκ­δώ­σει το πό­νη­μα, «Σε­λί­δες του κοι­νω­νι­κού βί­ου ή κα­τα­στρο­φή ενός σπου­δα­στού». Όσο για το πα­ρά­ξε­νο Λε­πλε­πι­τζής, να θυ­μί­σου­με ότι το 1883 εί­χε ανέ­βει αρ­με­νι­κή οπε­ρέ­τα στο Φά­λη­ρο με αυ­τόν τον τί­τλο. Άρα, πρό­κει­ται για κά­ποιον θε­α­τρό­φι­λο και ποι­η­τή, κα­θώς απα­ντά­ται ως υπο­γρα­φή σε ποί­η­μα. Και πά­λι, ένας υπο­ψή­φιος εί­ναι ο Μά­τε­σις. Όπως και για το Μαχ­μουρ­λής, με το οποίο υπο­γρά­φο­νται οι ει­δή­σεις από τις ερ­γα­σί­ες της Βου­λής, οπό­τε θα ταί­ρια­ζε ένας νο­μι­κός. Αλ­λά και το Matto, με το οποίο υπο­γρά­φε­ται θε­α­τρι­κή κρι­τι­κή και ποί­η­μα, θα μπο­ρού­σε να εί­ναι πα­ραλ­λα­γή του ονό­μα­τός του. Για το Πει­ραιώ­της, υπο­ψή­φιοι εί­ναι οι Νιρ­βά­νας και Βελ­λια­νί­της. Ο Γιώρ­γος Στρα­τή­γης που προ­τεί­νει ο Βα­ρε­λάς εί­ναι μεν Πει­ραιώ­της, αλ­λά με­γα­λύ­τε­ρος και δεν εί­ναι μέ­λος της πα­ρέ­ας. Τα Πραφ και Πραφ-Θαβ θα μπο­ρού­σαν να απο­τε­λούν συ­ντό­μευ­ση των Πέ­τρου Απο­στο­λί­δη και Θό­δω­ρου Βελ­λια­νί­τη. Το Ρά­πτης, για­τί να μην εί­ναι του Ραυ­τό­που­λου. Τέ­λος, το Χα­χό­λος ανή­κει στον Βελ­λια­νί­τη, κα­θώς απα­ντά­ται και σε άλ­λα έντυ­πα, με τα οποία εκεί­νος συ­νερ­γα­ζό­ταν.
Επα­νερ­χό­μα­στε στους τρεις πρε­σβύ­τες, τους οποί­ους οι δυο απο­μνη­μο­νευ­μα­το­γρά­φοι δεν ανα­φέ­ρουν στους συ­νερ­γά­τες. Ανα­με­νό­με­νο, αφού ο σχο­λια­σμός τους πε­ριο­ρί­ζε­ται στα μέ­λη της πα­ρέ­ας. Άλ­λω­στε, οι δυο, Λα­σκα­ρά­τος και Πα­ρά­σχος, εμ­φα­νί­ζο­νται μό­νο στο πρώ­το φύλ­λο από τα τρία που γνω­ρί­ζου­με, με σύ­ντο­μο πε­ζό ο πρώ­τος (από τη σει­ρά «Χα­ρα­κτή­ρες», «Ο υπο­ψή­φιος βου­λευ­τής»), με ποί­η­μα ο δεύ­τε­ρος («Και νε­κρός ελε­ή­μων»). Ο Βα­ρε­λάς, ωστό­σο, απο­ρεί για­τί δεν μνη­μο­νεύ­ουν ως συ­νερ­γά­τη της εφη­με­ρί­δας ει­δι­κά τον Ασώ­πιο, που ήταν από τους στα­θε­ρούς. Ου­σια­στι­κά, τον ανα­φέ­ρουν και μά­λι­στα, τι­μη­τι­κά. Κα­τ’ αρ­χήν, αμ­φό­τε­ροι διεκ­δι­κούν τα πρω­τεία της γνω­ρι­μί­ας μα­ζί του. “Από μέ­να τον γνώ­ρι­σε όλη η φι­λο­λο­γι­κή πα­ρέα”, γρά­φει ο Ξε­νό­που­λος στην τε­λι­κή εκ­δο­χή της αυ­το­βιο­γρα­φί­ας του. Ενώ, στην πρώ­τη εκ­δο­χή, ανα­φέ­ρει ότι ο Ασώ­πιος ήταν ενά­ντιος του κα­θη­γη­τή κλα­σι­κής φι­λο­λο­γί­ας Κων­στα­ντί­νου Κό­ντου, προ­σθέ­το­ντας: “Εις την εφη­με­ρί­δα μας, τας Αθή­νας, οσά­κις έβλε­πε κα­νέν επί­γραμ­μα κα­τά του Κό­ντου, όσον άνο­στον και αν ήτο, το επε­κρό­τει ολο­ψύ­χως... ” Εκεί, πε­ρι­γρά­φει το “σα­λό­νι” του Ασώ­πιου, που “ήτο κυ­ρί­ως το γρα­φείο του” και στο οποίο τους δε­χό­ταν.
Από την πλευ­ρά του, ο Νιρ­βά­νας ισχυ­ρί­ζε­ται ότι του έστει­λε συ­νερ­γα­σία για το «Ατ­τι­κόν Ημε­ρο­λό­γιον», που εκεί­νος εξέ­δι­δε από το 1867. Πε­ρί­με­νε να την δει πρώ­τα τυ­πω­μέ­νη και με­τά τον επι­σκέ­φτη­κε, παίρ­νο­ντας μα­ζί του “όλη την πα­ρέα των λο­γί­ων νέ­ων”. Μό­νο που μπερ­δεύ­ει αυ­τήν την πρώ­τη συ­νερ­γα­σία στο «Ατ­τι­κόν Ημε­ρο­λό­γιον» του 1885, με ε­κείνη του επό­με­νου έτους. Σα­ρά­ντα χρό­νια με­γα­λύ­τε­ρος ο Ασώ­πιος, γνώ­ρι­σε και τους δυο το φθι­νό­πω­ρο του 1884. Μό­λις εί­χαν γνω­ρι­στεί και ανα­με­τα­ξύ τους, αφού το προη­γού­με­νο κα­λο­καί­ρι εί­χαν ανταλ­λά­ξει τα­χυ­δρο­μι­κώς τα πρώ­τα τους βι­βλία. Στο «Ατ­τι­κόν Ημε­ρο­λό­γιον» του Ασώ­πιου και οι δυο εμ­φα­νί­ζο­νται στον τό­μο του 1885.
Γλα­φυ­ρά δι­η­γεί­ται ο Νιρ­βά­νας, ότι ήταν αυ­τός που πρό­τει­νε να γρά­ψει ο Ξε­νό­που­λος το ει­σα­γω­γι­κό κεί­με­νο για το πρώ­το φύλ­λο της εφη­με­ρί­δας τους και εκεί­νος τους πα­ρου­σί­α­σε ένα άρ­θρο επη­ρε­α­σμέ­νο από τις “επι­νο­μί­δες” του Ασώ­πιου, όπως ο ίδιος απο­κα­λού­σε τις επι­φυλ­λί­δες του. Σε αυ­τό το ει­σα­γω­γι­κό κεί­με­νο, με τί­τλο, «Αι Αθή­ναι», ο Ξε­νό­που­λος τον απο­κα­λεί “ο πο­λύ­τι­μος ημών συ­νερ­γά­της κ. Ειρ. Ασώ­πιος”. Ο Βα­λέ­τας, στην ει­σα­γω­γή των Απά­ντων Νιρ­βά­να, δί­νει μια ει­κό­να της εξέ­χου­σας θέ­σης που κα­τεί­χε ο Ασώ­πιος στην ομά­δα των “λο­γί­ων νέ­ων”. Ο Ασώ­πιος συμ­με­τέ­χει μό­νο με δυο κεί­με­να στα τρία φύλ­λα της εφη­με­ρί­δας που γνω­ρί­ζου­με. Στο πρώ­το και το τέ­ταρ­το, πα­ρό­λο που στο τέ­λος του πρώ­του φύλ­λου αναγ­γέλ­λε­ται ότι θα υπάρ­χει συ­νερ­γα­σία του και στο δεύ­τε­ρο. Το πρώ­το κεί­με­νο με τί­τλο «Αθη­ναϊ­κά Πα­ρο­ρά­μα­τα» απο­τε­λεί συ­νέ­χεια κει­μέ­νου του στο «Ατ­τι­κόν Ημε­ρο­λό­γιον» του 1884, με τί­τλο, «Πα­ρο­ρά­μα­τα εν τω βι­βλίω του Θε­ού». Εξ ου και ο τί­τλος του αναγ­γελ­θέ­ντος κει­μέ­νου για το δεύ­τε­ρο φύλ­λο, «Πα­ρο­ρά­μα­τα Πα­ρο­ρα­μά­των».
Σύμ­φω­να με τον Βα­λέ­τα, στο τρί­το φύλ­λο, δεν υπάρ­χει κεί­με­νό του. Φαί­νε­ται, πά­ντως, να έχει με­ταγ­γί­σει τον σκω­πτι­κό του τό­νο στα δη­μο­σιεύ­μα­τα όλης της πα­ρέ­ας. Να ση­μειώ­σου­με ότι το δεύ­τε­ρο φύλ­λο, αντί της “επι­νο­μί­δας” του Ασώ­πιου, ξε­κι­νά με “ανέκ­δο­τον ποί­η­μα Δ. Σο­λο­μού”, όπως τι­τλο­φο­ρεί­ται. Πρό­κει­ται για το ιτα­λό­γλωσ­σο «Sulla morte di Pio VII», που πρω­το­δη­μο­σιεύ­θη­κε στα δεύ­τε­ρα Άπα­ντα Σο­λω­μού, του 1880. Ο Βα­ρε­λάς απο­ρεί πως δεν το γνώ­ρι­ζαν οι “λό­γιοι νέ­οι”, του­λά­χι­στον οι δυο Ζα­κύν­θιοι, Ξε­νό­που­λος και Μά­τε­σις, που, σύμ­φω­να με την πρώ­τη εκ­δο­χή της αυ­το­βιο­γρα­φί­ας του Ξε­νό­που­λου, λά­τρευαν τον Σο­λω­μό. Πα­ρα­τη­ρού­με ότι, στο ιτα­λι­κό πρω­τό­τυ­πο, υπάρ­χουν αρ­κε­τά λά­θη. Μπο­ρεί ο Ξε­νό­που­λος να γνώ­ρι­ζε παι­διό­θεν το Τυ­πο­γρα­φείο του Ρα­φτά­νη, όπου τυ­πώ­θη­κε αυ­τή η έκ­δο­ση των Απά­ντων, κα­θώς και τον Σπύ­ρο Δε Βιά­ζη, που γρά­φει τον πρό­λο­γο, όχι όμως και τα ιτα­λό­γλωσ­σα ποι­ή­μα­τα που πε­ριέ­χο­νται. Όταν, μά­λι­στα, “ο φί­λος των Αθη­νών”, που του το έδω­σε “προς δη­μο­σί­ευ­σιν με­τ’ επι­τυ­χούς με­τα­φρά­σε­ως”, το τι­τλο­φό­ρη­σε “SONETTO”. Μη ζη­τά­με, λοι­πόν, πολ­λά από τον δε­κα­ε­πτα­ε­τή Ξε­νό­που­λο και την πα­ρέα του.

Tο Έτος Κα­βά­φη, με­τά την 29η Απρι­λίου, η­μέ­ρα της δι­πλής ε­πε­τείου γέν­νη­σης και θα­νά­του, αρ­χί­ζει να παίρ­νει μπρος. Ανή­με­ρα, πα­ρό­τι Με­γά­λη Δευ­τέ­ρα, α­πό την πλευ­ρά της Γε­νι­κής Γραμ­μα­τείας Πο­λι­τι­σμού, α­να­κοι­νώ­θη­καν 45 εκ­δη­λώ­σεις, ε­ντός του έ­τους, διε­θνώς. Ο προσ­διο­ρι­σμός διε­θνώς ε­ντυ­πω­σιά­ζει μεν, αλ­λά δη­μιουρ­γεί και ε­πι­φυ­λά­ξεις. Ως γνω­στόν, ό­σο α­πλώ­νεις την πί­τα, τό­σο πιο φτε­νή γί­νε­ται. Πά­ντως, στους Δελ­φούς, με διορ­γα­νω­τή το ε­κεί Ευ­ρω­παϊκό Πο­λι­τι­στι­κό Κέ­ντρο, θα λά­βει χώ­ρα το, εν Ελλά­δι, Συ­μπό­σιο Κα­βά­φη. Εκτός κι αν προ­κύ­ψει και δεύ­τε­ρο, α­φού, στα κα­θ’ η­μάς, εί­ναι να μην γί­νει η αρ­χή. Ο νέ­ος ι­διο­κτή­της του Αρχείου Κα­βά­φη μια φο­ρά, πα­ρό­τι φρό­ντι­σε η α­γο­ρά και η με­τα­βί­βα­ση να ο­λο­κλη­ρω­θούν τις πα­ρα­μο­νές του ε­πε­τεια­κού έ­τους, α­δρα­νεί. Όταν, στην αρ­χή του Έτους, εκ­φρά­ζα­με τις α­νη­συ­χίες μας για το ξε­σπί­τω­μα του Αρχείου Κα­βά­φη, α­κου­στή­κα­με σαν Κασ­σάν­δρες. Κα­τά τα φαι­νό­με­να, δεν δια­ψευ­στή­κα­με. Το Αρχείο, “ορ­φα­νό σε ξέ­να χέ­ρια”, μέ­νει ε­ξο­ρι­σμέ­νο α­πό το Έτος του ή, με άλ­λα λό­για, α­μέ­το­χο. 

Πέ­ραν των εκ­δη­λώ­σεων, ό­σον α­φο­ρά τις εκ­δό­σεις, οι ε­ξαγ­γε­λίες εί­ναι με­τρη­μέ­νες, με το βά­ρος στον με­τα­φρα­ζό­με­νο Κα­βά­φη. Ο α­πο­λο­γι­σμός του πρώ­του ε­ξα­μή­νου του Έτους κα­τα­γρά­φει ως μό­νες εκ­δό­σεις την αλ­λη­λο­γρα­φία Κα­βά­φη - Ε. Μ. Φόρ­στερ και έ­να εν­δια­φέ­ρον δο­κί­μιο του Κώ­στα Κου­τσου­ρέ­λη («Κ. Π. Κα­βά­φης», εκδ. Με­λά­νι, Μάι. 2013). Το δεύ­τε­ρο, αν και ο­λι­γο­σέ­λι­δο (σ.138), θέ­τει ου­σιώ­δη θέ­μα­τα προς συ­ζή­τη­ση ε­πί του κα­βα­φι­κού με­γέ­θους, τα ο­ποία δεν α­ντι­με­τω­πί­ζο­νται πρό­χει­ρα ή α­πο­φθεγ­μα­τι­κά. Ας το προ­σπε­ρά­σου­με, του­λά­χι­στον ε­δώ. Όσο για το πρώ­το, κα­τα­χρη­στι­κώς α­πο­κα­λεί­ται και­νού­ρια έκ­δο­ση, α­φού πρό­κει­ται για με­τά­φρα­ση. Πά­ντως, ό,τι σχε­τι­κό με Κα­βά­φη κυ­κλο­φο­ρεί, προ­βάλ­λε­ται ι­διαι­τέ­ρως στον Τύ­πο. Πό­σω μάλ­λον ο τό­μος της Αλλη­λο­γρα­φίας, του ο­ποίου η υ­πο­δο­χή στά­θη­κε εν­θου­σιώ­δης, ε­νώ ο κρι­τι­κός σχο­λια­σμός, για τον τρό­πο που α­ντι­με­τω­πί­στη­κε φι­λο­λο­γι­κά, ή­ταν πε­ριο­ρι­σμέ­νος. Ού­τε ε­μείς θα ε­πι­χει­ρή­σου­με α­να­λυ­τι­κή ε­ξέ­τα­ση, στο πλαί­σιο μιας βι­βλιο­πα­ρου­σία­σης. Δεν α­ντέ­χου­με, ω­στό­σο, στον πει­ρα­σμό να μην δια­τυ­πώ­σου­με ο­ρι­σμέ­νες α­πο­ρίες. Μπο­ρεί κά­ποιοι να τις κρί­νουν παι­δα­ριώ­δεις, γεν­νή­μα­τα α­πλοϊκής συλ­λο­γι­στι­κής. Ει­δάλ­λως, πώς συμ­βαί­νει να α­πα­σχο­λούν μό­νον ε­μάς. 

Μια πρώ­τη α­πο­ρία που γεν­νά η έκ­δο­ση της ε­πι­στο­λι­κής ε­πι­κοι­νω­νίας με­τα­ξύ Κα­βά­φη και Φόρ­στερ α­φο­ρά την ε­πι­λο­γή του τίτ­λου. Συ­γκε­κρι­μέ­να, ξε­νί­ζει η σει­ρά στην πα­ρά­θε­ση των ο­νο­μά­των. Για­τί η αλ­λη­λο­γρα­φία Κα­βά­φη-Φόρ­στε­ρ, την ο­ποία κα­τ’ ε­πα­νά­λη­ψη α­νέ­φε­ρε ο Γ. Π. Σαβ­βί­δης και για της ο­ποίας την έκ­δο­ση δη­μο­σίευ­σε άρ­θρο, με τίτ­λο «Cavafy and Forster» στο «The Times Literary Supplement» στις 14 Νοεμ. 1975, έ­γι­νε αλ­λη­λο­γρα­φία Φόρ­στερ - Κα­βά­φη; Ακό­μη, το 2004, ο Δη­μή­τρης Δα­σκα­λό­που­λος, σε ο­μι­λία του για τον ε­πι­στο­λο­γρά­φο Κα­βά­φη, α­να­φέ­ρε­ται “στην αλ­λη­λο­γρα­φία Κα­βά­φη - Ε. Μ. Φόρ­στερ”. Βε­βαίως, ο τίτ­λος δεν εμ­φα­νί­ζε­ται ε­δώ για πρώ­τη φο­ρά, δε­δο­μέ­νου ό­τι πρό­κει­ται για με­τά­φρα­ση. Εί­ναι ο τίτ­λος της αγ­γλό­γλωσ­σης –προ τε­τρα­ε­τίας– έκ­δο­σης της Αλ­λη­λο­γρα­φίας α­πό το Αμε­ρι­κα­νι­κό Πα­νε­πι­στή­μιο στο Κάι­ρο. Ακρι­βέ­στε­ρα, ο τίτ­λος εί­ναι «The Forster – Cavafy Letters», ό­που α­πα­λεί­φθη­κε η λέ­ξη ε­πι­στο­λές, αλ­λά δεν άλ­λα­ξε η σει­ρά των ο­νο­μά­των. Και πά­λι, ό­μως, μέ­νει η α­πο­ρία για την ε­πι­λο­γή του ε­πι­με­λη­τή Πα­να­γιώ­τη Τσα­φα­ρά. Υπάρ­χουν στοι­χεία ε­νός βι­βλίου, τα ο­ποία α­νή­κουν στο πε­δίο των ε­πι­λο­γών του ε­πι­με­λη­τή, ό­πως η α­να­γρα­φή των αγ­γλι­κών ε­πω­νύ­μων με λα­τι­νι­κούς χα­ρα­κτή­ρες ή και το ό­νο­μα με το ο­ποίο αυ­τός υ­πο­γρά­φει. Λ.χ., ο Τσα­φα­ράς χρη­σι­μο­ποιεί και στην ελ­λη­νι­κή έκ­δο­ση το Peter Jeffreys, ό­πως έ­χει εγ­γρα­φεί στην πα­νε­πι­στη­μια­κή του κα­ριέ­ρα στις Η­ΠΑ. Το κυ­ρίως, ό­μως, πρό­σω­πο και κα­τ’ ε­πέ­κτα­ση, το θέ­μα του βι­βλίου, εί­ναι εξ α­ντι­κει­μέ­νου δε­δο­μέ­να. Και στην εν λό­γω αλ­λη­λο­γρα­φία, ό­πως και να το δει κα­νείς, πρω­τα­γω­νι­στής εί­ναι ο Κα­βά­φης. 

Ένα πα­λαιό­τε­ρο άρ­θρο του ε­πι­με­λη­τή, με θέ­μα τις συ­γκλί­σεις και τις α­πο­κλί­σεις των δυο συγ­γρα­φέων, δη­μο­σιευ­μέ­νο το 2001, στο «Journal of Modern Greek Studies», έ­χει τίτ­λο, «Cavafy, Forster and the Eastern Question». Το συ­γκε­κρι­μέ­νο άρ­θρο μάλ­λον συ­νι­στά την πρώ­τη κα­βα­φι­κή του δη­μο­σίευ­ση και α­πο­τέ­λε­σε τον πυ­ρή­να για το πρώ­το βι­βλίο του στις κα­βα­φι­κές σπου­δές, το «Eastern Questions: Hellenism and Orientalism in the Writings of E.M.Forster and C.P.Cavafy», που εκ­δό­θη­κε, το 2005, α­πό τις εκ­δό­σεις του Πα­νε­πι­στη­μίου της Βό­ρειας Κα­ρο­λί­νας. Σε ε­κεί­νο, έ­γι­νε η α­ντι­στρο­φή της σει­ράς των ο­νο­μά­των και δι­καιο­λο­γη­μέ­να, α­φού ε­ξε­τά­ζο­νται σε με­γα­λύ­τε­ρη έ­κτα­ση τα γρα­πτά του Φόρ­στερ. Κα­τά τα άλ­λα, εκ­πλήσ­σει, που, για έ­να εγ­χεί­ρη­μα ό­πως η έκ­δο­ση της συ­γκε­κρι­μέ­νης αλ­λη­λο­γρα­φίας στα ελ­λη­νι­κά, ε­πι­λέ­γο­νται νέα πρό­σω­πα της κα­βα­φι­κής φι­λο­λο­γίας. Και οι δυο συ­ντε­λε­στές της ελ­λη­νι­κής έκ­δο­σης, ε­πι­με­λη­τής και με­τα­φρά­στρια, εμ­φα­νί­στη­καν στην κα­βα­φι­κή βι­βλιο­γρα­φία κα­τά την τε­λευ­ταία δε­κα­ε­τία. Η Κα­τε­ρί­να Γκί­κα φέ­ρε­ται μεν ως η “ψυ­χή” του Αρχείου Κα­βά­φη στην προ­η­γού­με­νη στέ­γη του (Σπου­δα­στή­ριο Νέ­ου Ελλη­νι­σμού), αλ­λά δεν ε­ντο­πί­ζε­ται άλ­λη σχε­τι­κή με­τα­φρα­στι­κή ερ­γα­σία της.

Πα­ρα­μέ­νο­ντας στον τίτ­λο της πρό­σφα­της έκ­δο­σης, α­πο­ρία προ­κα­λεί και το δεύ­τε­ρο σκέ­λος του. Ως προς αυ­τό, ζη­τού­με­νο μέ­νει το κα­τά πό­σο συ­νι­στά εύ­στο­χη ε­πι­λο­γή. Πρό­κει­ται για δά­νειο του ε­πι­με­λη­τή α­πό το άρ­θρο του Φόρ­στερ για τον Κα­βά­φη, ό­που ε­κεί­νος ει­κά­ζει το πώς βλέ­πουν οι Αλε­ξαν­δρι­νοί τον Κα­βά­φη, ό­ταν δια­σταυ­ρώ­νο­νται μα­ζί του στο δρό­μο. Εί­ναι “έ­νας Έλλη­νας κύ­ριος με ψα­θά­κι, που στέ­κει α­πο­λύ­τως α­κί­νη­τος σε ε­λα­φρή α­πό­κλι­ση προς το σύ­μπαν”. Η με­τά­φρα­ση του άρ­θρου στα ελ­λη­νι­κά και η ποιη­τι­κή α­πό­δο­ση της συ­γκε­κρι­μέ­νης φρά­σης έ­γι­νε α­πό τον Σαβ­βί­δη για το α­φιέ­ρω­μα της «Επι­θεώ­ρη­σης Τέ­χνης» στα τρια­ντά­χρο­να α­πό το θά­να­το του Κα­βά­φη, Δεκ. 1963. Αν αυ­τό το “at a slight angle to the universe”, κρί­νε­ται προ­σφυές για τη σχέ­ση ποιη­τή και σύ­μπα­ντος, ου­δό­λως ται­ριά­ζει για τους δυο αλ­λη­λο­γρά­φους. Ο ί­διος ο ε­πι­με­λη­τής, στα κεί­με­νά του έ­χει πολ­λα­πλώς σχο­λιά­σει την ση­μα­ντι­κή α­πό­κλι­σή τους ως προς το πώς έ­βλε­παν το ι­στο­ρι­κό πα­ρελ­θόν του ελ­λη­νι­σμού και την πο­λι­τι­κή κα­τά­στα­ση στην ε­πο­χή τους. Και ε­πα­νέρ­χε­ται σε αυ­τήν την α­πό­κλι­ση, σχο­λιά­ζο­ντάς την, εν ε­κτά­σει, στην ει­σα­γω­γή του. 

Και για να προ­χω­ρή­σου­με α­πό τον τίτ­λο στο βι­βλίο, ξε­κι­νού­με με τις α­πο­ρίες, που προ­κα­λεί η Ει­σα­γω­γή του ε­πι­με­λη­τή. Όπως ο τίτ­λος, έ­τσι και το ει­σα­γω­γι­κό κεί­με­νο εί­ναι κυ­ρίως ε­πι­κε­ντρω­μέ­νο στον Φόρ­στερ. Από μια ά­πο­ψη, α­να­με­νό­με­νο, α­φού γρά­φτη­κε για το αγ­γλό­φω­νο κοι­νό. Δεν θα χρεια­ζό­ταν, ό­μως, δια­φο­ρο­ποίη­ση, αν ό­χι α­να­σύν­θε­ση, για την ελ­λη­νι­κή έκ­δο­ση, ώ­στε να μην δεί­χνει τό­σο α­νι­σο­με­ρές, αλ­λά και για να προ­σφέ­ρει την α­νά­λο­γη ό­σο και α­πα­ραί­τη­τη κα­τα­τό­πι­ση; Με­γα­λύ­τε­ρη, ό­μως, α­πο­ρία γεν­νά η α­πό­κλι­ση της ει­σα­γω­γής α­πό τα πραγ­μα­το­λο­γι­κά στοι­χεία, που κο­μί­ζει η Αλλη­λο­γρα­φία. Με βά­ση αυ­τά, η συμ­βο­λή του Φόρ­στερ στην προώ­θη­ση του Κα­βά­φη στο αγ­γλι­κό και το ευ­ρύ­τε­ρο ευ­ρω­παϊκό κοι­νό, θα πρέ­πει να ε­πα­νε­κτι­μη­θεί. 

Ο ε­πι­με­λη­τής μάλ­λον υ­περ­βάλ­λει, ό­ταν α­να­φέ­ρε­ται “στην ά­κα­μπτη ε­πι­μο­νή του Φόρ­στερ να προω­θή­σει την λο­γο­τε­χνι­κή στα­διο­δρο­μία του Κα­βά­φη” στην Αγγλία. Οπωσ­δή­πο­τε, εί­ναι ο πρώ­τος ξέ­νος που δη­μο­σιεύει άρ­θρο για τον Κα­βά­φη και την ποίη­σή του, ό­που εν­σω­μα­τώ­νει τους τε­λευ­ταίους στί­χους α­πό δύο κα­βα­φι­κά ποιή­μα­τα («Η πό­λις», «Ιθά­κη»), ε­νώ πα­ρα­θέ­τει τρία α­κέ­ραια («Θά­λασ­σα του πρωιού», «Αλε­ξαν­δρι­νοί βα­σι­λείς», «Εν τω μη­νί Αθύ­ρ»). Ανα­δη­μο­σιεύει, μά­λι­στα, το εν λό­γω άρ­θρο του 1919 στο δεύ­τε­ρο βι­βλίο του για την Αλε­ξάν­δρεια, «Φά­ρος και Φα­ρί­σκος», το 1923. Σε αυ­τό προ­σθέ­τει έ­να τέ­ταρ­το α­κέ­ραιο ποίη­μα («Απο­λεί­πειν ο θεός Αντώ­νιο­ν») ως γέ­φυ­ρα στα δυο μέ­ρη του βι­βλίου, τα α­φιε­ρω­μέ­να στην αρ­χαία πό­λη και την νεό­τε­ρη, που ε­κεί­νος γνώ­ρι­σε. Το ί­διο ποίη­μα εί­χε δη­μο­σιεύ­σει την προ­η­γού­με­νη χρο­νιά στο πρώ­το α­λε­ξαν­δρι­νό του βι­βλίο, «Alexandria: A History and a Guide». Και πά­λι, ως γέ­φυ­ρα α­νά­με­σα στα δυο μέ­ρη του βι­βλίου, την ι­στο­ρι­κή α­να­δρο­μή και τον Οδη­γό της πό­λης. Το δεύ­τε­ρο βι­βλίο του γνώ­ρι­σε ι­διαί­τε­ρη ε­πι­τυ­χία και χά­ρις σε αυ­τό έ­γι­ναν γνω­στά τα ποιή­μα­τα του Κα­βά­φη στην α­φρό­κρε­μα της αγ­γλι­κής δια­νό­η­σης, ό­πως κα­τ’ ε­πα­νά­λη­ψη έ­χει το­νι­στεί. 

Αν πε­ριο­ρι­στού­με, ό­μως, στα τεκ­μή­ρια και ό­χι στην α­πή­χη­ση που το κα­θέ­να α­πό αυ­τά εί­χε, με­τρού­με δυο λον­δρέ­ζι­κα πε­ριο­δι­κά, «The Athenaeum» και «The Nation», στα ο­ποία ο Φόρ­στερ προώ­θη­σε προς δη­μο­σίευ­ση συ­νο­λι­κά έ­ξι με­τα­φρα­σμέ­να ποιή­μα­τα του Κα­βά­φη. Ου­σια­στι­κά, πρό­κει­ται για έ­να πε­ριο­δι­κό, α­φού, το 1921, «The Athenaeum», του ο­ποίου η κυ­κλο­φο­ρία, πλη­σιά­ζο­ντας τον έ­ναν αιώ­να α­πό την ί­δρυ­σή του, εί­χε πε­ριο­ρι­στεί, εν­σω­μα­τώ­θη­κε στο νεό­τε­ρο, «The Nation». Τα τρία πρώ­τα ποιή­μα­τα συ­νό­δευαν το προ­α­να­φερ­θέν πρώ­το δι­κό του άρ­θρο, ε­νώ το τέ­ταρ­το («Ο Δα­ρείος») δη­μο­σιεύ­θη­κε το 1923 και τα δυο ε­πό­με­να («Η πό­λις», «Ο Θεό­δο­τος») εμ­φα­νί­στη­καν σε χω­ρι­στές δη­μο­σιεύ­σεις, το 1924. Επί­σης, προώ­θη­σε έ­να ποίη­μα («Ένας θεός τω­ν») στον Βρε­τα­νό ποιη­τή Χά­ρολ­ντ Μόν­ρο, ο ο­ποίος, α­πό το 1919, ε­ξέ­δι­δε «The Chapbook». Πριν τον Πό­λε­μο, εί­χε κυ­κλο­φο­ρή­σει δυο πε­ριο­δι­κά ποίη­σης. Το τρί­το, σύμ­φω­να και με τον υ­πό­τιτ­λο, ή­ταν “ε­τή­σια σύμ­μι­κτα”, α­νοι­κτό, ό­πως και τα προ­η­γού­με­να δυο, και σε λι­γό­τε­ρο γνω­στούς συγ­γρα­φείς ή και πρω­το­εμ­φα­νι­ζό­με­νους. Το ποίη­μα του Κα­βά­φη δη­μο­σιεύ­τη­κε στον τε­λευ­ταίο τό­μο του 1925, α­νά­με­σα στα ποιή­μα­τα των Αμε­ρι­κα­νών Κόν­ρα­ντ Άι­κεν και Τζων Γκουλ­ντ Φλέ­τσερ. Ο ε­πι­με­λη­τής, στην Ει­σα­γω­γή, θέ­λο­ντας να το­νί­σει την τι­μή, που, χά­ρις στον Φόρ­στε­ρ, ε­ξα­σφα­λί­στη­κε για το ποίη­μα και το ό­νο­μα του Κα­βά­φη, ε­πι­λέ­γει α­πό την πλειά­δα συγ­γρα­φέων του τό­μου τους γνω­στό­τε­ρους σή­με­ρα, κα­θώς ο Ζαν Κο­κτώ και ο Άλ­ντους Χάξ­λεϋ. Όπως και να έ­χει, με­τρού­με ε­πτά με­τα­φρα­σμέ­να ποιή­μα­τα στην πε­ρίο­δο 1919-1925. 

Στα άλ­λα δυο πε­ριο­δι­κά, στα ο­ποία δη­μο­σιεύ­θη­καν α­κό­μη ε­πτά ποιή­μα­τα, την πρω­το­βου­λία την εί­χε ο ί­διος ο Κα­βά­φης. Το έ­να εί­ναι το πε­ριο­δι­κό του Τ. Σ. Έλιοτ, «The Criterion», που ξε­κί­νη­σε Οκτ. 1922. Η ε­πα­φή Κα­βά­φη-Ελιοτ δεν ο­φεί­λε­ται σε “δια­συν­δέ­σεις” του Φόρ­στε­ρ, ού­τε η δη­μο­σίευ­ση των τριών ποιη­μά­των του Κα­βά­φη στο πε­ριο­δι­κό (έ­να ποίη­μα, «Ιθά­κη», το 1924 και δυο, «Για τον Αμμό­νη, που πέ­θα­νε 29 ε­τών, στα 610» και «Εί­γε ε­τε­λεύ­τα», το 1928). Στον Έλιο­τ, ο Φόρ­στερ δεν εί­χε προω­θή­σει ποιή­μα­τα Κα­βά­φη, για­τί, ό­πως του γρά­φει, το 1924, “δεν του εί­χε πε­ρά­σει α­πό το μυα­λό ό­τι θα εν­δια­φε­ρό­ταν για το υ­λι­κό”. Το άλ­λο πε­ριο­δι­κό εί­ναι έκ­δο­ση των φοι­τη­τών του Πα­νε­πι­στη­μίου της Οξφόρ­δης, «The Oxford Outlook». Η δη­μο­σίευ­ση σε αυ­τό τεσ­σά­ρων ποιη­μά­των («Ιω­νι­κό­ν», «Μάρ­τιαι ει­δοί», «Μα­νουήλ Κο­μνη­νός», «Επέ­στρε­φε») του Κα­βά­φη, το 1924, ο­φει­λό­ταν στον νε­α­ρό συ­νερ­γά­τη του πε­ριο­δι­κού, Ζαν ντε Με­να­σέ, α­πό ι­σχυ­ρή σε­φα­ρα­δί­τι­κη οι­κο­γέ­νεια της Αι­γύ­πτου, γνω­στής στον Κα­βά­φη. Πα­ρα­δό­ξως, αυ­τή η δη­μο­σίευ­ση δεν κα­τα­γρά­φε­ται στη Βι­βλιο­γρα­φία Δα­σκα­λό­που­λου, ού­τε στο Συ­μπλή­ρω­μά της, ό­που προ­στί­θε­ται η δη­μο­σίευ­ση στο «The Chapbook». Όπως και να έ­χει, το ά­θροι­σμα εί­ναι 14 ποιή­μα­τα σε πε­ριο­δι­κά, που γί­νο­νται 15, αν συ­νυ­πο­λο­γί­σου­με ε­κεί­να στα δυο βι­βλία του Φόρ­στε­ρ, α­πό το 1919 μέ­χρι το 1928. O Φόρ­στε­ρ, πά­ντως, στά­θη­κε ο σύν­δε­σμος με τους εκ­δό­τες και των τεσ­σά­ρων πε­ριο­δι­κών για την α­πο­στο­λή με­τα­φρά­σεων και α­ντι­τύ­πων. Όσο για την έκ­δο­ση βι­βλίου Κα­βά­φη, του εί­χε ε­ξα­σφα­λί­σει τον εκ­δό­τη του, ε­νώ τον έ­φε­ρε σε ε­πα­φή με α­κό­μη έ­ναν Άγγλο εκ­δό­τη. Όλα αυ­τά, εν θερ­μώ, στην πρώ­τη πε­ρίο­δο. Με­τά το 1925, το εν­δια­φέ­ρον του α­το­νεί, πα­ρό­λο που ο Κα­βά­φης ε­ξα­κο­λου­θεί να στέλ­νει με­τα­φρα­σμέ­να ποιή­μα­τα. Μά­λι­στα, τα τε­λευ­ταία, του 1929, ό­χι μό­νο δεν δη­μο­σιεύ­θη­καν, αλ­λά χά­θη­καν και τα ί­χνη τους. 

Στην Ει­σα­γω­γή, υ­πάρ­χουν και ο­ρι­σμέ­νες α­πό­λυ­τες στη δια­τύ­πω­σή τους α­πό­ψεις, που ε­λέγ­χο­νται για την α­κρί­βειά τους. Λ.χ., α­να­φε­ρό­με­νος ο ε­πι­με­λη­τής στη σχέ­ση των δύο συγγραφέων την ε­πο­χή της γνω­ρι­μίας τους, στην καρ­διά του Α΄ Πα­γκο­σμίου πο­λέ­μου, χα­ρα­κτη­ρί­ζει “διά­ση­μο μυ­θι­στο­ριο­γρά­φο” τον Φόρ­στερ και “ά­ση­μο ποιη­τή” τον Κα­βά­φη. Σφα­λε­ρή ε­κτί­μη­ση για αμ­φο­τέ­ρους, α­κό­μη κι αν ο γρά­φων έ­χει κα­τά νου μό­νο τον αγ­γλό­φω­νο κό­σμο. Με το μυ­θι­στό­ρη­μα «Χά­ουαρ­ντς Εντ», που ε­ξέ­δω­σε ο Φόρ­στερ το 1910, άρ­χι­σε να γί­νε­ται ευ­ρύ­τε­ρα γνω­στός, αλ­λά ό­χι και διά­ση­μος. Όσο για τον Κα­βά­φη, εί­χε ή­δη κα­τα­κτή­σει α­ξιό­λο­γη θέ­ση στους Αι­γυ­πτιώ­τες και τη λο­γο­τε­χνι­κή σκη­νή της Αθή­νας. Ύστε­ρα, ο ε­πι­με­λη­τής προ­βαί­νει σε υ­πο­κει­με­νι­κές ε­κτι­μή­σεις, συ­στή­νο­ντας τον πρώ­το ως “α­ντιρ­ρη­σία συ­νεί­δη­σης, πα­ρα­τη­ρη­τή του πο­λέ­μου στην Αλε­ξάν­δρεια”, ε­νώ α­να­φέ­ρει τον δεύ­τε­ρο, σαν “τον μι­κρο-γρα­φειο­κρά­τη υ­πάλ­λη­λο στον δα­ντι­κό Τρί­το Κύ­κλο Αρδεύ­σεων”. Πα­ρό­μοιοι χα­ρα­κτη­ρι­σμοί, με το εν­νοιο­λο­γι­κό βά­ρος που έ­χουν σή­με­ρα οι λέ­ξεις, προ­κα­τα­λαμ­βά­νουν.

Εκεί­νο, πά­ντως, που θα α­να­με­νό­ταν ει­σα­γω­γι­κά, εί­ναι η πα­ρου­σία­ση του αλ­λη­λο­γρά­φου Κα­βά­φη. Ο ε­πι­με­λη­τής χα­ρα­κτη­ρί­ζει “δει­νούς αλ­λη­λο­γρά­φους” και τους δυο, α­να­φέ­ρο­ντας τις κο­ντά δε­κα­πέ­ντε χι­λιά­δες σω­ζό­με­νες ε­πι­στο­λές του Φόρ­στε­ρ, ε­νώ, για τον Κα­βά­φη, πα­ρα­πέ­μπει στην ο­μι­λία Δα­σκα­λό­που­λου. Πρό­κει­ται για το μό­νο κεί­με­νο που α­να­φέ­ρε­ται στον “Κα­βά­φη ως ε­πι­στο­λο­γρά­φο” και σχο­λιά­ζει α­κρι­βώς το α­ντί­θε­το, δη­λα­δή τον πε­ριο­ρι­σμέ­νο χα­ρα­κτή­ρα της αλ­λη­λο­γρα­φίας του. Γε­νι­κό­τε­ρα, οι ση­μειώ­σεις της Ει­σα­γω­γής πά­σχουν ως προς την α­κρι­βο­λο­γία τους. Λ.χ., η ο­μι­λία Δα­σκα­λό­που­λου γί­νε­ται “δο­κί­μιο” και α­να­φέ­ρε­ται ό­τι εκ­δό­θη­κε ως μέ­ρος “με­λέ­της” α­ντί του ορ­θού, συ­να­γω­γής κει­μέ­νων. 

Επί­σης, στην Ει­σα­γω­γή δεν α­να­φέ­ρε­ται ό­τι πρό­κει­ται για τη δεύ­τε­ρη αυ­το­τε­λή έκ­δο­ση αλ­λη­λο­γρα­φίας Κα­βά­φη. Η προ­η­γού­με­νη, το 1979, πα­ρου­σία­ζε το έ­να μό­νο σκέ­λος, 43 ε­πι­στο­λές του Κα­βά­φη προς τον Μά­ριο Βαϊά­νο, σταλ­μέ­νες στο διά­στη­μα 1924-1931 (σε ση­μείω­ση, δί­νε­ται πα­ρα­πο­μπή ό­χι εξ αυ­το­ψίας). Σε α­ντί­θε­ση με την έκ­δο­ση της αλ­λη­λο­γρα­φίας του με τον Φόρ­στε­ρ, που πε­ρι­λαμ­βά­νει και τα δυο σκέ­λη. Μό­νο που δια­σώ­θη­κε αμ­φι­με­ρώς μεν, αλ­λά χά­ρις σε μο­νο­με­ρές εν­δια­φέ­ρον. Ακρι­βέ­στε­ρα, οι ε­πι­στο­λές Φόρ­στερ φυ­λάχ­θη­καν α­πό τον Κα­βά­φη, μα­ζί με τα προ­σχέ­δια των δι­κών του ε­πι­στο­λών προς Φόρ­στερ. Μό­νο δυο ε­πι­στο­λές του δια­σώ­θη­καν στο πρω­τό­τυ­πο, 1/8/1924 και 15/10/1929. Το κοι­νό ση­μείο τους εί­ναι η α­να­φο­ρά στο μυ­θι­στό­ρη­μα του Φόρ­στερ «Το πέ­ρα­σμα στην Ινδία». Στην Ει­σα­γω­γή α­να­φέ­ρε­ται ό­τι “οι ε­πι­στο­λές του Κα­βά­φη πι­θα­νό­τα­τα κά­η­καν σε κά­ποια α­πό τις με­τα­κο­μί­σεις του Φόρ­στερ”, ε­νώ, σε ση­μείω­ση, γί­νε­ται λό­γος για “ε­κτε­τα­μέ­νη εκ­κα­θά­ρι­ση στην αλ­λη­λο­γρα­φία του” α­πό τον ί­διο κα­τά τη με­τα­κό­μι­ση του 1946. Δη­λα­δή, να συ­μπε­ρά­νου­με ό­τι ο Φόρ­στερ δεν α­ξιο­λό­γη­σε προς φύ­λα­ξη τις ε­πι­στο­λές Κα­βά­φη, αλ­λά πε­ριέ­σω­σε τις συ­γκε­κρι­μέ­νες δυο χά­ριν των ε­παι­νε­τι­κών τό­νω­ν; Εάν ναι, τό­τε α­ξί­ζει έ­παι­νος στον Φόρ­στε­ρ, ό­χι μό­νο για το πό­σο τι­μού­σε τη φι­λία του με τον Αλε­ξαν­δρι­νό, αλ­λά, κυ­ρίως, την ποίη­σή του.

Για την πρό­σφα­τη αλ­λη­λο­γρα­φία δί­νε­ται πί­να­κας 86 ε­πι­στο­λών κα­τά χρο­νο­λο­γι­κή σει­ρά. Από αυ­τές οι 52 συ­νι­στούν την αλ­λη­λο­γρα­φία Φόρ­στε­ρ-Κα­βά­φη, ό­που μια δί­νε­ται σε δυο προ­σχέ­δια, ά­ρα πρό­κει­ται για 51 ε­πι­στο­λές: 28 του Φόρ­στερ και 23 του Κα­βά­φη. Αν τις συ­γκρί­νου­με με την κα­τα­γρα­φή του 1975 α­πό τον Σαβ­βί­δη, λεί­πει μια ε­πι­στο­λή του Φόρ­στε­ρ, αυ­τή της 24/7/1924. Πα­ρα­δό­ξως, η πα­ρά­λει­ψή της, λό­γω λά­θους ή εν­διά­με­σης α­πώ­λειας, ου­δό­λως σχο­λιά­ζε­ται. Σε αυ­τό το ε­πι­στο­λι­κό σώ­μα, προ­στί­θε­νται 34 ε­πι­στο­λές προς τρί­τους, κα­τα­νε­μη­μέ­νες ως ε­ξής: 18 Φόρ­στερ - Γιώρ­γου Βα­λα­σό­που­λου (17 προς Βα­λα­σό­που­λο και μια προς Φόρ­στερ), τρεις του Φόρ­στερ προς Αλέ­κο Σε­γκό­που­λο και α­πό μια προς Σαβ­βί­δη και Τ. Σ. Έλιο­τ, και τρεις προς τον Φόρ­στερ του ι­στο­ρι­κού Άρνολδ Τόυν­μπη, του νο­τιο­α­φρι­κα­νού συγ­γρα­φέα Ουίλ­λιαμ Πλό­μερ και του εκ­δό­τη Λε­ο­νάρ­ντ Βουλφ. Επί­σης, δυο ε­πι­στο­λές Κα­βά­φη προς τον Βουλφ και μια προς τον φι­λο­λό­γο Μπο­να­μά Ντο­μπρέ, κα­θώς και πέ­ντε προς Κα­βά­φη, δυο του Βουλφ και α­πό μια, του ποιη­τή Χά­ρολ­ντ Μον­ρό, του Πλό­μερ και των εκ­δό­σεων Χό­γκαρθ. Που ση­μαί­νει ό­τι στα­χυο­λο­γού­νται 24 ε­πι­στο­λές α­πό την αλ­λη­λο­γρα­φία του Φόρ­στερ και ο­κτώ α­πό την αλ­λη­λο­γρα­φία του Κα­βά­φη με ξέ­νους.

Με­τρού­με, ε­κτός των δυο αλ­λη­λο­γρά­φων, εν­νέα πρό­σω­πα (3 Έλλη­νες) και έ­ναν εκ­δο­τι­κό οί­κο. Βα­σι­κό­τε­ρος ο Βα­λα­σό­που­λος, ο ο­ποίος, ω­στό­σο, ό­πως και οι άλ­λοι Αι­γυ­πτιώ­τες που α­να­φέ­ρο­νται στην Αλλη­λο­γρα­φία, δεν συ­στή­νε­ται ε­παρ­κώς. Ανα­φέ­ρε­ται λαν­θα­σμέ­να ως συμ­φοι­τη­τής του Φόρ­στε­ρ, ε­νώ, ό­ντας έ­ντε­κα χρό­νια νεό­τε­ρός του, τον γνω­ρί­ζει ως φοι­τη­τής στο Κέ­μπριτζ. Από οι­κο­γέ­νεια πα­λαιών Αι­γυ­πτιω­τών, ή­ταν φί­λος του Κα­βά­φη και ο ε­πι­λεγ­μέ­νος α­πό αυ­τόν με­τα­φρα­στής στα αγ­γλι­κά της ποίη­σής του. 

Το χρο­νι­κό ά­νοιγ­μα της κυ­ρίως αλ­λη­λο­γρα­φίας, Φόρ­στε­ρ-Κα­βά­φη εί­ναι 16 χρό­νια (1917-1932), με τρία κε­νά έ­τη (1918, 1920,1928). Η συ­χνό­τη­τα εί­ναι έ­να με δυο γράμ­μα­τα για τα έ­ξη α­πό αυ­τά. Οπό­τε μέ­νουν ε­πτά έ­τη τα­κτι­κό­τε­ρης α­νταλ­λα­γής ε­πι­στο­λών (1919, 1922-1926, 1929), με δια­κύ­μαν­ση α­πό τρία έως ο­κτώ γράμ­μα­τα α­νά έ­τος.

Το κυ­ρίως, ό­μως, εν­δια­φέ­ρον ε­νός ε­πι­στο­λι­κού σώ­μα­τος, ό­πως άλ­λω­στε ό­λων των τεκ­μη­ρίων, δεν εί­ναι το μέ­γε­θος, αλ­λά το πε­ριε­χό­με­νο. Δη­λα­δή, η μορ­φή της ε­πι­κοι­νω­νίας των δυο αλ­λη­λο­γρά­φων, που έρ­χε­ται, σε πεί­σμα του τίτ­λου, να δεί­ξει την αι­σθη­τή α­πό­κλι­σή τους. Πα­ρεν­θε­τι­κά, πριν την α­νά­γνω­ση των ε­πι­στο­λών, να ση­μειώ­σου­με τα της πρώ­της τους συ­νά­ντη­σης. Ο ε­πι­με­λη­τής δί­νει την α­κρι­βή η­με­ρο­μη­νία, 7 Μαρ. 1916, και τον α­κρι­βή τό­πο, το Club Mohammed Ali, το ση­με­ρι­νό Center of Arts της Αλε­ξάν­δρειας. Ενώ, προσ­διο­ρί­ζει ό­τι τους συ­νέ­στη­σε ο Ρό­μπερτ Φέρ­νες, φί­λος του Φόρ­στερ α­πό τα φοι­τη­τι­κά τους χρό­νια, τον ο­ποίο α­να­φέ­ρει και ο Φόρ­στερ σε ε­πι­στο­λή του. Σε ση­μείω­ση, ο ε­πι­με­λη­τής σχο­λιά­ζει την πι­θα­νό­τη­τα ο με­σο­λα­βη­τής να ή­ταν ο Ζωρζ Αντό­νιους ή ο Πε­ρι­κλής Ανα­στα­σιά­δης, ό­πως α­να­φέ­ρουν άλ­λες πη­γές. 

Από μια ά­πο­ψη, η ση­μείω­ση πε­ριτ­τεύει, α­φού και οι τρεις ερ­γά­ζο­νταν στην Υπη­ρε­σία Λο­γο­κρι­σίας Τύ­που, ό­που ο ελ­λη­νι­στής Φέρ­νες ή­ταν ο προϊστά­με­νος. Εκεί­νον τον εί­χε συ­στή­σει στον Κα­βά­φη ο φί­λος του Ανα­στα­σιά­δης, σύμ­φω­να και με τον βιο­γρά­φο του Κα­βά­φη, Ρό­μπερτ Λί­ντελ. Το πό­σο ση­μα­ντι­κή στά­θη­κε για τον ποιη­τή, η φι­λία του με τον Ανα­στα­σιά­δη, το σχο­λιά­ζει εν ε­κτά­σει ο Τσίρ­κας. Υπάρ­χουν, μά­λι­στα, και ε­πι­στο­λές Φόρ­στε­ρ-Ανα­στα­σιά­δη, οι ο­ποίες θα α­να­με­νό­ταν να συ­μπε­ρι­λη­φθούν με­τα­ξύ των άλ­λων ε­πι­στο­λών προς τρί­τους, κα­θώς φω­τί­ζουν τη σχέ­ση Κα­βά­φη-Φόρ­στερ. Δη­λα­δή, πλη­ρούν το κρι­τή­ριο, που έ­θε­σε ο ε­πι­με­λη­τής για τη συ­μπε­ρί­λη­ψη ε­πι­στο­λών προς τρί­τους.

Λεί­πει, ω­στό­σο, ση­μείω­ση του ε­πι­με­λη­τή για την πη­γή της α­κρι­βούς η­με­ρο­μη­νίας της συ­νά­ντη­σης Κα­βά­φη-Φόρ­στε­ρ, ό­ταν, μά­λι­στα, δεν α­να­φέ­ρε­ται ού­τε στη “χρο­νο­γρα­φία” των Δα­σκα­λό­που­λου - Μ. Στα­σι­νο­πού­λου. Βι­βλιο­γρα­φι­κά ε­νη­με­ρω­μέ­νη η “χρο­νο­γρα­φία” με βά­ση την Αλλη­λο­γρα­φία, ό­πως και ση­μειώ­νε­ται, συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νει τους ξέ­νους και τις δη­μο­σιεύ­σεις με­τα­φρα­σμέ­νων ποιη­μά­των που α­να­φέ­ρο­νται στις ε­πι­στο­λές, με ε­ξαί­ρε­ση τον νε­α­ρό Με­να­σέ και τη δη­μο­σίευ­ση των με­τα­φρά­σεων στο πε­ριο­δι­κό των φοι­τη­τών του Πα­νε­πι­στη­μίου της Οξφόρ­δης. Επα­νερ­χό­με­νοι στον υ­πο­μνη­μα­τι­σμό της Αλλη­λο­γρα­φίας, να ση­μειώ­σου­με ό­τι υ­στε­ρεί ως προς το ελ­λη­νι­κό σκέ­λος, ό­σο α­φο­ρά πρό­σω­πα και δη­μο­σιεύ­σεις. 

Απο­μο­νώ­νο­ντας τις 22 ε­πι­στο­λές Κα­βά­φη (19 σε προ­σχέ­διο, μια σε δυο προ­σχέ­δια και δυο σω­ζό­με­νες), έ­χου­με πε­ρί τις 14 σε­λί­δες (αν υ­πο­λο­γί­σου­με α­ραιο­γραμ­μέ­νες σε­λί­δες ε­πι­στο­λο­γρα­φίας, με πε­ρί­που 34 σει­ρές και 10 λέ­ξεις α­νά σει­ρά). Από τα σχε­διά­σμα­τα φαί­νε­ται προ­σπά­θεια πύ­κνω­σης ως προς το θε­μα­τι­κό τους ά­νοιγ­μα, ό­που α­πα­λεί­φο­νται μέ­χρι και ο­λό­κλη­ρες προ­τά­σεις. Συ­χνά α­πα­ντά­ει α­να­δρο­μι­κά σε δυο ή και πε­ρισ­σό­τε­ρες ε­πι­στο­λές του Φόρ­στερ. Θα μπο­ρού­σαν να χα­ρα­κτη­ρι­στούν μο­νο­θε­μα­τι­κές. Επι­κε­ντρώ­νο­νται στις με­τα­φρά­σεις ποιη­μά­των του, που ε­τοι­μά­ζει ο Βα­λα­σό­που­λος, και τις δη­μο­σιεύ­σεις τους στα δυο βι­βλία του Φόρ­στερ και στα λον­δρέ­ζι­κα έ­ντυ­πα. Ο Κα­βά­φης, για ό­λες τις δη­μο­σιεύ­σεις και τα α­ντί­τυ­πα που λα­βαί­νει, ευ­χα­ρι­στεί, με ε­ξαί­ρε­ση το έ­να ποίη­μα στο πρώ­το βι­βλίο του Φόρ­στε­ρ, τον Οδη­γό της Αλε­ξάν­δρειας, στο ο­ποίο δεν γί­νε­ται κα­μία α­να­φο­ρά. Επί­σης, ευ­χα­ρι­στεί και για μνη­μο­νεύ­σεις της ποίη­σής του, προ­πα­ντός για το πρώ­το σχε­τι­κό άρ­θρο του Φόρ­στερ. Απο­φεύ­γει, ό­μως, α­να­φο­ρά στα λά­θη της πρώ­της δη­μο­σίευ­σης. Η πα­ρα­πο­μπή, μά­λι­στα, στη διορ­θω­μέ­νη α­να­δη­μο­σίευ­ση του πε­ριο­δι­κού, στις 9/5/1919, δεν δί­νε­ται ού­τε α­πό τον ε­πι­με­λη­τή. Υπο­δει­κνύει λά­θη, μό­νο ό­ταν αυ­τό εί­ναι α­να­γκαίο, λό­γω α­να­δη­μο­σίευ­σης των ί­διων με­τα­φρα­σμέ­νων ποιη­μά­των στο δεύ­τε­ρο βι­βλίο του Φόρ­στερ. Ωστό­σο, σε ε­πι­στο­λή, στις 20/8/1923, ό­που ο Φόρ­στερ του κά­νει λό­γο, για πρώ­τη φο­ρά, σχε­τι­κά με έκ­δο­ση βι­βλίου με ποιή­μα­τά του στον δι­κό του εκ­δό­τη, ε­κεί­νος δεν α­πα­ντά. Το α­να­φέ­ρει, ω­στό­σο, πα­ρεν­θε­τι­κά σε ε­πι­στο­λή ε­νά­μι­σι χρό­νο αρ­γό­τε­ρα, ό­ταν ο Φόρ­στερ με­σο­λα­βεί σε δεύ­τε­ρο εκ­δό­τη. Ού­τε στην πρώ­τη ε­πι­στο­λή του εκ­δό­τη του Φόρ­στε­ρ, που α­κο­λου­θεί έ­να μή­να αρ­γό­τε­ρα, α­πα­ντά­ει. Θα α­πα­ντή­σει στη δεύ­τε­ρη, δυο χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, ό­τι ε­πι­φυ­λάσ­σε­ται, ό­ταν συ­μπλη­ρω­θεί ο ζη­τού­με­νος α­ριθ­μός με­τα­φρα­σμέ­νων ποιη­μά­των. Δεν θα συμ­φω­νού­σα­με, ω­στό­σο, με τη δια­τύ­πω­ση του ε­πι­με­λη­τή ό­τι “ο Κα­βά­φης δεν υ­πήρ­ξε πο­λύ ει­λι­κρι­νής στην ε­πι­στο­λι­κή του ε­πι­κοι­νω­νία με τον Φόρ­στερ”. Η Αλ­λη­λο­γρα­φία δεί­χνει μια δι­πλω­μα­τι­κή στά­ση, κα­θώς και δια­φο­ρε­τι­κές ε­κτι­μή­σεις για τον κα­λύ­τε­ρο τρό­πο προ­βο­λής ε­νός έρ­γου. Ο Κα­βά­φης πι­στεύει στην α­ξία της δη­μο­σίευ­σης ε­νός ποιή­μα­τος σε έ­ντυ­πο, ε­νώ ο Άγγλος θεω­ρεί ό­τι το παν εί­ναι η έκ­δο­ση βι­βλίου. 

Πά­ντα ευ­γε­νι­κός ο Κα­βά­φης, συ­μπλη­ρώ­νει τις ε­πι­στο­λές του με ει­δή­σεις για κοι­νούς φί­λους ή και γνω­στούς του Φόρ­στε­ρ, που τον ε­πι­σκέ­πτο­νται συ­στη­μέ­νοι α­πό ε­κεί­νον. Στις έ­ξι ε­πι­στο­λές της τε­λευ­ταίας τε­τρα­ε­τίας 1929-1932, α­να­φέ­ρε­ται πε­ρισ­σό­τε­ρο στις λο­γο­τε­χνι­κές και πα­νε­πι­στη­μια­κές ε­πι­τυ­χίες του Φόρ­στερ και σε βι­βλία τρί­των που ε­κεί­νος του στέλ­νει, ε­νώ μνη­μο­νεύει και δη­μο­σίευ­ση ποιη­μά­των του σε α­θη­ναϊκό πε­ριο­δι­κό. Στις ε­πι­στο­λές του, δεν α­να­φέ­ρει τη γνω­ρι­μία τους, ε­νώ μνη­μο­νεύει τις δυο ε­πι­σκέ­ψεις του Φόρ­στε­ρ, Ιαν. 1922 και στις 14 Σεπ. 1929, η­μέ­ρα Τρί­τη. Του­λά­χι­στον αυ­τήν την η­με­ρο­μη­νία α­να­κοι­νώ­νει ο Φόρ­στερ στις υ­περ­δι­πλά­σιες σε­λί­δες των ε­πι­στο­λών του. 

Η Αλλη­λο­γρα­φία δεί­χνει ό­τι στη σχέ­ση τους δεν υ­πήρ­χε ε­κεί­νη η οι­κειό­τη­τα, που θα ε­πέ­τρε­πε α­νοίγ­μα­τα ε­πί των προ­σω­πι­κών τους. Ο Φόρ­στε­ρ, α­κό­μη και στην τε­λευ­ταία ε­πί­σκε­ψή του, “δεν του εί­πε ό­τι έ­χει γρά­ψει έ­να μυ­θι­στό­ρη­μα και με­ρι­κά διη­γή­μα­τα που δεν μπο­ρούν να δη­μο­σιευ­θούν και που θα ή­θε­λε να τα εί­χε δει” ο Κα­βά­φης, ό­πως του γρά­φει εκ των υ­στέ­ρων, στις 26 Σεπ. 1929. Υπαι­νίσ­σε­ται το μυ­θι­στό­ρη­μα «Μω­ρίς» και διη­γή­μα­τα, γραμ­μέ­να πριν τη γνω­ρι­μία τους, που στρέ­φο­νται γύ­ρω α­πό ο­μο­φυ­λό­φι­λες ε­μπει­ρίες. Γι’ αυ­τό και προ­κα­λεί α­πο­ρία η α­να­γρα­φή στο Ευ­ρε­τή­ριο της λέ­ξης ο­μο­φυ­λο­φι­λία ως θε­μα­τι­κή υ­πο­κα­τη­γο­ρία στο ό­νο­μα Φόρ­στερ. Η πα­ρα­πο­μπή α­φο­ρά ση­μείω­ση της Ει­σα­γω­γής. Εκεί, ο ε­πι­με­λη­τής σχο­λιά­ζει ό­τι “το θέ­μα της ο­μο­φυ­λο­φι­λίας κα­θώς και η ση­μα­ντι­κή ε­πί­δρα­ση του Κα­βά­φη στην ε­ρω­τι­κή πο­ρεία του Φόρ­στερ ε­ξε­τά­ζο­νται σε βά­θος” στη σχε­τι­κή με­λέ­τη του, προ­σθέ­το­ντας, “η αλ­λη­λο­γρα­φία προ­φα­νώς α­πο­φεύ­γει ο­ποια­δή­πο­τε α­νοι­χτή μνεία του θέ­μα­τος.” Ακρι­βέ­στε­ρα, η με­λέ­τη α­να­φέ­ρε­ται στην ε­πί­δρα­ση της ε­ρω­τι­κής ποίη­σης του Κα­βά­φη στο έρ­γο του Φόρ­στερ. 

Όσο για την Αλλη­λο­γρα­φία, δεν δια­φαί­νε­ται η πα­ρα­μι­κρή τά­ση α­πό­κρυ­ψης ή α­πο­φυ­γής, α­φού δεν γί­νε­ται λό­γος για κα­μιάς μορ­φής ε­ρω­τι­κές σχέ­σεις. Μό­νο στην Ει­σα­γω­γή, ο ε­πι­με­λη­τής πα­ρα­θέ­τει την ε­ρω­τι­κή σχέ­ση του Φόρ­στερ με νε­α­ρό Αι­γύ­πτιο, για­τί θεω­ρεί ό­τι στά­θη­κε κα­θο­ρι­στι­κή στη συγ­γρα­φι­κή του ε­ξέ­λι­ξη, αλ­λά και για­τί υ­πο­στη­ρί­ζει ό­τι την α­να­φέ­ρει πλα­γίως ο Φόρ­στερ στην πρώ­τη ε­πι­στο­λή του προς Κα­βά­φη, στις 12/5/1917. Η εν λό­γω ε­πι­στο­λή ξε­κι­νά με την κρυ­πτι­κή φρά­ση: “I think I will herald my resurrection by a letter.” (“Σκέ­πτο­μαι να α­ναγ­γεί­λω την α­νά­στα­σή μου δι’ ε­πι­στο­λής.”) Με τη λέ­ξη “α­νά­στα­ση” θα μπο­ρού­σε χιου­μο­ρι­στι­κά να α­να­φέ­ρε­ται στην ε­πα­νεμ­φά­νι­σή του με­τά α­πό πολ­λές ε­βδο­μά­δες που εί­χε να τον ε­πι­σκε­φθεί, ό­πως γρά­φει στη συ­νέ­χεια. Ο ε­πι­με­λη­τής, ό­μως, θεω­ρεί ό­τι υ­πο­νο­εί την ε­ρω­τι­κή του σχέ­ση. Κα­τ’ αυ­τόν, “his first full-fledged romantic relationship” (“την πρώ­τη ου­σια­στι­κή αι­σθη­μα­τι­κή σχέ­ση”). Στην Ει­σα­γω­γή, πα­ραλ­λάσ­σει τον χα­ρα­κτη­ρι­σμό σε “πρώ­τη ου­σια­στι­κή σε­ξουα­λι­κά σχέ­ση”. Με άλ­λα λό­για, το θέ­μα της ο­μο­φυ­λο­φι­λίας μπή­κε α­πό το πα­ρά­θυ­ρο στην Αλλη­λο­γρα­φία, με ερ­μη­νείες ε­λα­φρώς τρα­βηγ­μέ­νες α­πό τα μαλ­λιά. Από μια ά­πο­ψη, ω­στό­σο, θα ή­ταν πα­ρά­λει­ψη, σε έ­να βι­βλίο για τον Κα­βά­φη κα­τά το ε­πε­τεια­κό 2013, να μην υ­πάρ­χει ού­τε λέ­ξη πε­ρί ο­μο­φυ­λο­φι­λίας και δη, ως “ου­σια­στι­κής σε­ξουα­λι­κά σχέ­σης” και ό­χι, ως “full-fledged romantic”. 

Η Αλλη­λο­γρα­φία εί­ναι, τε­λι­κά, ό­χι μό­νο α­τε­λής, του­λά­χι­στον στο φι­λο­λο­γι­κό μέ­ρος, αλ­λά και με­ρο­λη­πτι­κή υ­πέρ ο­ρι­σμέ­νων πτυ­χών.

Επα­νερ­χό­μα­στε στο θέ­μα της προ­η­γού­με­νης Κυ­ρια­κής, τον Δη­μή­τριο Κα­μπού­ρο­γλου. Η βιο­γρα­φία του Ιω­σήφ Σιακ­κή α­κο­λου­θεί τις τρεις γνω­στές βιο­γρα­φίες του Κα­μπού­ρο­γλου, συν­δυά­ζο­ντας την χρο­νο­λο­γι­κή α­νά­πτυ­ξη με την κα­τά θέ­μα πα­ρου­σία­ση. Υπερ­τε­ρεί, ω­στό­σο, στο βι­βλιο­γρα­φι­κό μέ­ρος, κα­θώς σε αυ­τό συ­γκε­ντρώ­νο­νται στοι­χεία για ε­πι­μέ­ρους θε­μα­τι­κές ε­νό­τη­τες. Αλλά και δια­φο­ρο­ποιεί­ται, κυ­ρίως ως προς το ύ­φος, α­φού οι προ­η­γού­με­νοι τρεις βιο­γρά­φοι δια­πνέ­ο­νταν α­πό θαυ­μα­σμό προς το πρό­σω­πο του βιο­γρα­φού­με­νου και στις κρί­σεις τους έ­λα­βαν υ­π’ ό­ψιν τα μέ­τρα και σταθ­μά της ε­πο­χής του. Αυ­τό, βέ­βαια, ή­ταν α­να­με­νό­με­νο, δε­δο­μέ­νης της μα­κριάς σχέ­σης που εί­χαν και οι τρεις με το έρ­γο του. Ο πρώ­τος βιο­γρά­φος εί­ναι ο συ­νε­χι­στής του ι­στο­ρι­κού έρ­γου του, ο Δη­μή­τριος Αλε­ξάν­δρου Γέ­ρο­ντας. Ήταν εί­κο­σι εν­νέα ε­τών το 1942, που α­πε­βίω­σε ο Κα­μπού­ρο­γλους και τον θαύ­μα­ζε α­πό παι­δί. Στε­νός συγ­γε­νής του, δι­σέγ­γο­νος του Δη­μο­γέ­ρο­ντα Άγγε­λου Σω­τη­ρια­νού Αλε­ξάν­δρου Γέ­ρο­ντα, πάπ­που εκ μη­τρός του Κα­μπού­ρο­γλου. Τέσ­σε­ρις γιους και δυο κό­ρες εί­χε ο Γέ­ρο­ντας, η μη­τέ­ρα του Κα­μπού­ρο­γλου, Μα­ριάν­να, ή­ταν η δευ­τε­ρό­το­κη. Η βιο­γρα­φία του Γέ­ρο­ντα εκ­δό­θη­κε το 1974. Η ε­πό­με­νη, ε­πτά χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, εί­ναι κι αυ­τή έρ­γο ε­νός νε­α­ρού φί­λου του Κα­μπού­ρο­γλου κα­τά τα τε­λευ­ταία χρό­νια της ζωής του, του Διο­νύ­ση Τρο­βά. Τέ­λος, η πιο πρό­σφα­τη, που εκ­δό­θη­κε το 1996, εί­ναι της δη­μο­σιο­γρά­φου και συγ­γρα­φέως Ευ­γε­νίας Ζω­γρά­φου, η ο­ποία εί­χε γνω­ρί­σει τον συ­νο­νό­μα­το εγ­γο­νό τού Κα­μπού­ρο­γλου, στη μνή­μη του ο­ποίου και την α­φιε­ρώ­νει. Μια ε­πι­πλέ­ον έν­δει­ξη της κα­λής γνω­ρι­μίας της βιο­γρά­φου με τον Κα­μπού­ρο­γλου και την ε­πο­χή του α­πο­τε­λεί το γε­γο­νός ό­τι την προ­λο­γί­ζει ο πρε­σβύ­της πλέ­ον Γέ­ρο­ντας.   

Στο εκ­δο­τι­κό ση­μείω­μα της βιο­γρα­φίας του Σιακ­κή, δεν ε­ξη­γού­νται οι λό­γοι, που ε­κεί­νος την ά­φη­σε α­νέκ­δο­τη. Οι ε­πι­με­λη­τές α­να­φέ­ρουν ό­τι “α­πό τη βι­βλιο­γρα­φία που χρη­σι­μο­ποιεί ο συγ­γρα­φέ­ας συ­νά­γε­ται ό­τι η τε­λευ­ταία ε­πε­ξερ­γα­σία πρέ­πει να έ­γι­νε ό­χι πο­λύ αρ­γό­τε­ρα α­πό το 1974”. Συ­γκε­κρι­μέ­να, στη βι­βλιο­γρα­φία κα­τα­χω­ρεί­ται δη­μο­σίευ­μα α­πό τα Χρι­στού­γεν­να 1979. Με βά­ση τη δεύ­τε­ρη βιο­γρα­φία, του Τρο­βά, μπο­ρού­με να προσ­διο­ρί­σου­με με αρ­κε­τή α­κρί­βεια τη χρο­νο­λο­γία συγ­γρα­φής της. Ο Σιακ­κής βι­βλιο­γρα­φεί δυο δη­μο­σιεύ­μα­τα του Τρο­βά της δε­κα­ε­τίας του 1940 αλ­λά δεν κα­τα­γρά­φει τη βιο­γρα­φία του. Γε­γο­νός που δεί­χνει ό­τι η βιο­γρα­φία Σιακ­κή θα πρέ­πει να γρά­φε­ται ή, έ­στω, να ο­λο­κλη­ρώ­νε­ται ε­ντός του 1980, ταυ­τό­χρο­να με ε­κεί­νη του Τρο­βά. Στο συ­νο­δευ­τι­κό ση­μείω­μα του Αρχείου Σιακ­κή, α­να­φέ­ρε­ται ό­τι “με την ερ­γα­σία του για τον Κα­μπού­ρο­γλου πή­ρε μέ­ρος σε δια­γω­νι­σμό της Ακα­δη­μίας”. Δεν α­πο­κλείε­ται ο δια­γω­νι­σμός να συν­δεό­ταν με την ε­πέ­τειο Κα­μπού­ρο­γλου του 1982. Αυ­τό το ση­μείο θα μπο­ρού­σε να δια­σα­φη­νι­στεί.

Σε μια πα­ρό­μοια υ­πό­θε­ση συ­νη­γο­ρεί ο βια­στι­κός χα­ρα­κτή­ρας της συγ­γρα­φής των τε­λευ­ταίων κε­φα­λαίων κα­θώς και τα βι­βλιο­γρα­φι­κά κε­νά. Για πα­ρά­δειγ­μα, στο τρί­το κε­φά­λαιο, ο Σιακ­κής υ­πό­σχε­ται να πα­ρα­θέ­σει στο τέ­λος πί­να­κα με τα δη­μο­σιεύ­μα­τα του Κα­μπού­ρο­γλου στο πε­ριο­δι­κό «Εβδο­μάς», τον ο­ποίο πα­ρα­λεί­πει. Ένα άλ­λο πα­ρά­δειγ­μα της ε­πεί­γου­σας συρ­ρα­φής του υ­λι­κού δί­νουν κά­ποιες αλ­λη­λο­α­ναι­ρού­με­νες α­να­φο­ρές. Όπως, λ.χ., ό­τι, στις 21.3.1921, “στη μπυ­ρα­ρία του Φι­ξ”, ί­δρυ­σε τον Σύλ­λο­γο των Συγ­γρα­φέων αλ­λά και τον Οδοι­πο­ρι­κό Σύν­δε­σμο. Εκεί­νο, πά­ντως, το βρά­δυ ί­δρυ­σε μό­νο τον δεύ­τε­ρο. Αλλά και γε­νι­κό­τε­ρα, το βι­βλιο­γρα­φι­κό τμή­μα δεί­χνει ό­τι ο Κα­μπού­ρο­γλους δεν τον α­πα­σχό­λη­σε ι­διαί­τε­ρα ως ε­ρευ­νη­τι­κό α­ντι­κεί­με­νο. Πα­ρό­τι το 1978 ε­γκα­τέ­λει­ψε τη δι­κη­γο­ρία για την έ­ρευ­να, στον Κα­μπού­ρο­γλου δεν ε­πα­νήλ­θε κα­τά την ε­να­πο­μέ­νου­σα ει­κο­σα­ε­τία του βίου του. Πέ­θα­νε το 1999, σε η­λι­κία 82 ε­τών. Ωστό­σο, η α­να­ζή­τη­ση στοι­χείων γύ­ρω α­πό αυ­τόν θα πρέ­πει να εί­χε ξε­κι­νή­σει πο­λύ νω­ρί­τε­ρα. Ίσως και α­πό το 1951, ό­ταν το πρώ­το του βι­βλίο, έ­να τα­ξι­διω­τι­κό στον τό­πο κα­τα­γω­γής του πα­τέ­ρα του, «Γνω­ρι­μία με την Ερέ­τρια», α­πέ­σπα­σε το πρώ­το βρα­βείο της Ελλη­νι­κής Πε­ριη­γη­τι­κής Λέ­σχης. 

Ανα­λυ­τι­κό­τε­ρα, το τε­λευ­ταίο βι­βλιο­γρα­φι­κό μέ­ρος της βιο­γρα­φίας πε­ρι­λαμ­βά­νει: Α. Χρο­νο­λο­γι­κό πί­να­κα των έρ­γων του Κα­μπού­ρο­γλου και των δη­μο­σιεύ­σεων αρ­χείων και χει­ρο­γρά­φων, που υ­πάρ­χουν μεν και στις άλ­λες βιο­γρα­φίες, αλ­λά, ε­δώ, οι εκ­δό­σεις εί­ναι πλη­ρέ­στε­ρα κα­τα­γε­γραμ­μέ­νες. Β. Τα δη­μο­σιεύ­μα­τά του στην ε­φη­με­ρί­δα «Εστία» με το ψευ­δώ­νυ­μο Ανα­δρο­μά­ρης. Η α­πο­δελ­τίω­ση α­φο­ρά την πε­ρίο­δο 1913 -1937, χω­ρίς να εί­ναι πλή­ρης. Στο α­ντί­στοι­χο κε­φά­λαιο της βιο­γρα­φίας, το 1913 α­να­φέ­ρε­ται ως το έ­τος που ο Κα­μπού­ρο­γλους πρω­το­εμ­φα­νί­ζε­ται με αυ­τό το ψευ­δώ­νυ­μο. Ο Ανα­δρο­μά­ρης, ω­στό­σο, έ­κα­νε το ντε­μπού­το του το 1911 και συ­νέ­χι­σε μέ­χρι τέ­λους, α­πο­θνή­σκο­ντας ο­μού με­τά του κτή­το­ρά του. Γ. Με­ρι­κή βι­βλιο­γρά­φη­ση ό­σων έ­γρα­ψαν γι’ αυ­τόν, που α­φο­ρά την πε­ρίο­δο 1920-1979, με ε­πτά σκόρ­πια λήμ­μα­τα σε προ­η­γού­με­να χρό­νια, 1891-1905. Η πα­ρά­θε­ση εί­ναι κα­τά αλ­φα­βη­τι­κή σει­ρά του ο­νό­μα­τος του συγ­γρα­φέα. Ευ­κρι­νέ­στε­ρη ει­κό­να θα δι­νό­ταν, αν πα­ρου­σιά­ζο­νταν σε ε­νό­τη­τες τα α­φιε­ρώ­μα­τα, ό­πως τα ε­κτε­νή της «Νέ­ας Εστίας» και της «Ελλη­νι­κής Δη­μιουρ­γίας, και αυ­το­νο­μού­νταν οι συ­νε­ντεύ­ξεις του. Δ. Στην τε­λευ­ταία ε­νό­τη­τα πα­ρου­σιά­ζε­ται α­πάν­θι­σμα κρί­σεων, χω­ρίς ό­μως βι­βλιο­γρα­φι­κές πα­ρα­πο­μπές. Πά­ντως, η δια­σπο­ρά των δη­μο­σιευ­μά­των του Κα­μπού­ρο­γλου σε πλή­θος ε­ντύ­πων, α­πό τα μέ­σα της δε­κα­ε­τίας του 1870 μέ­χρι το θά­να­τό του, κα­θι­στά τη βι­βλιο­γρα­φία του δυ­σε­πί­τευ­κτη.

Oπως και να έ­χει, πα­ρό­μοιες εκ­δό­σεις, ε­κλι­πό­ντος του συγ­γρα­φέα, χρειά­ζο­νται φι­λο­λο­γι­κή στή­ρι­ξη και ί­σως κά­ποιο συ­νο­δευ­τι­κό σχο­λια­σμό, κυ­ρίως για την πε­ρίο­δο με­τά τη συγ­γρα­φή τους. Ο σχο­λια­σμός χρειά­ζε­ται, ό­χι μό­νο για τυ­χόν α­βλε­ψίες, αλ­λά και για στρυφ­νές ή κά­πο­τε και α­δό­κι­μες δια­τυ­πώ­σεις. Ήδη, στο πρώ­το κε­φά­λαιο, το προ­σε­κτι­κό­τε­ρα γραμ­μέ­νο, υ­πάρ­χουν και α­πό τα δυο εί­δη. Από λά­θος της πη­γής α­πό την ο­ποία αν­τλεί­ται η πλη­ρο­φο­ρία, ο πα­τήρ του Κα­μπού­ρο­γλου, ο Γρη­γό­ριος, α­να­φέ­ρε­ται ως πρω­τό­το­κος, α­ντί για τρι­τό­το­κος γιος του πάπ­που Δη­μη­τρίου Ιωάν­νη Κα­μπού­ρο­γλου. Ενώ, κά­πως βια­στι­κά α­πο­δί­δε­ται στον πάπ­πο του πάπ­που του, τον Δη­μή­τριο Στρού­μπο το πα­ρα­τσού­κλι Κα­μπού­ρης α­κό­μη πριν να φύ­γει α­πό το τό­πο του, την Τσερ­νί­τσα Μεσ­ση­νίας. Το λήμ­μα της ε­γκυ­κλο­παί­δειας Ελευ­θε­ρου­δά­κη, γραμ­μέ­νο α­πό τον ί­διο τον Κα­μπού­ρο­γλου, προσ­διο­ρί­ζει: «Όνο­μα αρ­χαίας οι­κο­γε­νείας εξ Αλα­γω­νίας της Μεσ­ση­νίας. Η οι­κο­γέ­νεια  αύ­τη εί­νε κλά­δος της πο­λυ­σχι­δούς Ηπει­ρω­τι­κής προ­ε­λεύ­σεως οι­κο­γε­νείας των Στρού­μπων, ων αρ­χι­κώς έ­φε­ρε και το ε­πώ­νυ­μο. Εις εκ της οι­κο­γε­νείας ταύ­της α­πε­στά­λη πο­τέ βε­κί­λης του τό­που (α­ντι­πρό­σω­πος προς διε­ξα­γω­γή υ­πο­θέ­σεων) εις Κων­στα­ντι­νού­πο­λιν... Ήτο υ­ψη­λός και πως κυρ­τός, ε­πει­δή δε με­γά­λως διε­κρί­θη, τον υιόν του τον ε­χα­ρα­κτή­ρι­ζον οι Τούρ­κοι ως “Κα­μπούρ ο­γλού”, ή­τοι υιόν του κυρ­τού. Έκτο­τε ε­λη­σμο­νή­θη­σαν οι Στρού­μποι και οι Κα­μπού­ρο­γλοι διε­κλα­δί­σθη­σαν δια του προ­σω­νυ­μίου αυ­τού.» Επί­σης, σύγ­χυ­ση προ­κα­λεί η α­να­φο­ρά σε δυο μέ­λη της οι­κο­γέ­νειας των Στρού­μπων, που φέ­ρουν το πα­ρω­νύ­μιο Γεωρ­γί­λης, τον Ιωάν­νη Πα­να­γιώ­του Στρού­μπο και τον α­πό α­δελ­φό δι­σέγ­γο­νό του, Δη­μή­τριο Γεωρ­γίου Στρού­μπο. Σύγ­χυ­ση, που ε­πι­τεί­νει η συ­νέ­νω­ση των δυο προ­σώ­πων στο Ευ­ρε­τή­ριο.

Πέ­ραν αυ­τών, υ­πάρ­χουν και ο­ρι­σμέ­νες α­πο­σιω­πή­σεις. Εκτός κι αν πρό­κει­ται για ελ­λι­πή πλη­ρο­φό­ρη­ση. Για πα­ρά­δειγ­μα, ο προ­πάπ­πος Ιωάν­νης Κα­μπού­ρο­γλους, σύμ­φω­να με ε­πι­στο­λή του Στα­μά­τη Κου­μπά­ρη προς τον Εμμα­νουήλ Ξάν­θο, χά­θη­κε κα­τά τις σφα­γές του 1821 στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη. Αν και δεν α­να­φέ­ρε­ται ρη­τά, στις 10 Μαρ­τίου 1821, έ­πε­σε θύ­μα τους. Ο Σιακ­κής α­να­φέ­ρει ό­τι α­γνο­εί­ται η τύ­χη του, πα­ρό­λο που έ­χει ε­ρευ­νή­σει έγ­γρα­φα σχε­τι­κά με τον θρα­κιώ­τη Φι­λι­κό Στα­μά­τη. Όσο για τον πάπ­πο Δη­μή­τριο, α­να­φέ­ρει ό­τι χά­νο­νται τα ί­χνη του στη Βιέν­νη. Πράγ­μα­τι, α­φού φυ­γά­δευ­σε τα πέ­ντε παι­διά του στην Οδησ­σό, ο ί­διος κα­τέ­φυ­γε στην Βιέν­νη, ό­που, ό­μως, ξα­να­πα­ντρεύ­τη­κε. Πρό­κει­ται, βέ­βαια, για λε­πτο­μέ­ρειες, οι ο­ποίες, ω­στό­σο, χρειά­ζο­νται τις υ­πο­σε­λί­διες ση­μειώ­σεις τους.  

Το ί­διο ι­σχύει και για το Ευ­ρε­τή­ριο. Με τη χρή­ση του Η/Υ, η κα­τάρ­τι­σή του έ­χει θεω­ρη­θεί εύ­κο­λη υ­πό­θε­ση, που δεν α­παι­τεί την κα­λή γνώ­ση τού προς ευ­ρε­τη­ρία­ση βι­βλίου, με α­πο­τέ­λε­σμα να εμ­φα­νί­ζο­νται ό­λο και συ­χνό­τε­ρα ελ­λεί­ψεις. Για πα­ρά­δειγ­μα, ο Μη­λιά­δης της βιο­γρα­φίας, ο συ­νι­δρυ­τής του «Οδοι­πο­ρι­κού Συν­δέ­σμου», ο­νο­μά­ζε­ται Θεό­δω­ρος και δεν εί­ναι ο χιώ­της ζω­γρά­φος Στυ­λια­νός Μη­λιά­δης, ού­τε ο Ν.Π.Απο­στο­λό­που­λος του πε­ριο­δι­κού «Νέ­οι Δρό­μοι» εί­ναι ο στο­χα­στής Ντί­μης Απο­στο­λό­που­λος. Γε­νι­κώς, τα μι­κρά ο­νό­μα­τα εί­ναι α­να­γκαία. Λ.χ., σκέ­το το Θω­μό­που­λος δεν πα­ρα­πέ­μπει μό­νο στον γλύ­πτη Θω­μά Θω­μό­που­λο. Εκτός α­πό τα μι­κρά ο­νό­μα­τα, συ­χνά χρειά­ζο­νται και οι τίτ­λοι. Λ.χ., το Ιγνά­τιος Να­ζιαν­ζού δεί­χνει σαν ο­νο­μα­τε­πώ­νυ­μο και δεν δη­λώ­νει τον Επί­σκο­πο Να­ζιαν­ζού Ιγνά­τιο Σα­ρά­φο­γλου. Τέ­λος, ό­ταν υ­πάρ­χουν 13 Κα­μπού­ρο­γλοι και έ­ξι Στρού­μποι, η α­να­φο­ρά στο βαθ­μό συγ­γέ­νειας εί­ναι α­πα­ραί­τη­τη.

Αρκε­τά θα εί­χα­με να προ­σθέ­σου­με σχε­τι­κά με τον τρό­πο που ο Σιακ­κής α­ντι­λαμ­βά­νε­ται τον Κα­μπού­ρο­γλου και την ε­πο­χή του. Αρκού­με­θα εν­δει­κτι­κά σε ό­σα γρά­φει σχε­τι­κά με τον Οδοι­πο­ρι­κό Σύν­δε­σμο. Κα­τ’ αρ­χάς, υ­πο­τι­μά στη γέ­νε­ση ε­νός πα­ρό­μοιου συλ­λό­γου τον κα­θο­ρι­στι­κό ρό­λο του συ­στη­μα­τι­κού ο­δοι­πό­ρου και κα­λού γνώ­στη του ατ­τι­κού χώ­ρου, που ή­ταν ο Κα­μπού­ρο­γλους. Ύστε­ρα, δεί­χνει να ε­ξο­μοιώ­νει την Αθη­ναία του ’20 με την χει­ρα­φε­τη­μέ­νη της ε­πο­χής του, ό­ταν γρά­φει:   «...Εί­χε ό­μως την πα­ρα­ξε­νιά να μη θέ­λει γυ­ναί­κες για μέ­λη, τις θεω­ρού­σε α­νώ­ρι­μες για τέ­τοιες δου­λειές, δεν τις έ­βρι­σκε ι­κα­νές για σκλη­ρα­γω­γίες...» Σαν να α­γνο­εί ό­τι, κα­τά τον Κα­μπού­ρο­γλου, ο­δοι­πο­ρία σή­μαι­νε ε­νερ­γή πε­ρι­πλά­νη­ση προς ά­γραν πλη­ρο­φο­ριών και πα­ρα­τη­ρή­σεων. Και α­κό­μη, ό­τι, με τον Οδοι­πο­ρι­κό Σύν­δε­σμο, ε­πε­δίω­κε να ορ­γα­νώ­σει την κα­λύ­τε­ρη γνω­ρι­μία με τον τό­πο. Εκεί­νος α­ντι­λαμ­βα­νό­ταν την ο­δοι­πο­ρία σαν προ­σκύ­νη­μα, που έ­πρε­πε να εί­ναι α­διά­σπα­στο, γι’ αυ­τό και δεν θέ­λη­σε τη συμ­με­το­χή γυ­ναι­κών. Η προ­σω­νυ­μία, πά­ντως, του “χα­ρού­με­νου στρα­το­κό­που”, που του α­πο­δί­δει, ε­νέ­χει α­πό­χρω­ση κα­ρι­κα­τού­ρας.  

Σχο­λια­σμό θα χρεια­ζό­ταν και η α­πο­τί­μη­ση, που α­πο­πει­ρά­ται, ό­πως και οι άλ­λοι τρεις βιο­γρά­φοι, του έρ­γου του. Δύο μό­νο πα­ρα­τη­ρή­σεις. Πι­στεύου­με πως α­δι­κεί τον ι­στο­ρι­κό Κα­μπού­ρο­γλου, θεω­ρώ­ντας το έρ­γο του α­πο­κλει­στι­κά έρ­γο ι­στο­ριο­δί­φη. Σαν να μην α­ντι­λαμ­βά­νε­ται τη σπου­δαιό­τη­τα της τρί­το­μης «Ιστο­ρίας των Αθη­ναίων», με την ο­ποία ο Κα­μπού­ρο­γλους κερ­δί­ζει ε­πα­ξίως τον τίτ­λο του ι­στο­ρι­κού και δη, του και­νο­τό­μου για την ε­πο­χή του, με την ε­πι­λο­γή του να μην ι­στο­ρή­σει την πό­λη αλ­λά τους κα­τοί­κους της, κα­θώς και με τον τρό­πο που α­να­πτύσ­σει το ι­στο­ρι­κό υ­λι­κό. Όσο α­φο­ρά τον διη­γη­μα­το­γρά­φο, οι α­πό­ψεις του Σιακ­κή α­ντα­να­κλούν τις προσ­λαμ­βά­νου­σες της ε­πο­χής του. Έχο­ντας ο ί­διος δο­κι­μα­στεί στον πε­ζό λό­γο κα­τά τα πρώ­τα με­τα­πο­λε­μι­κά χρό­νια, ε­ξαί­ρει τα ι­στο­ρι­κά διη­γή­μα­τα του Κα­μπού­ρο­γλου, κα­θώς και ο­ρι­σμέ­να α­πό ε­κεί­να που α­πο­κα­λεί “η­θο­γρα­φή­μα­τα”, για τα ο­ποία και πα­ρα­τη­ρεί ό­τι “δεν θα εί­χαν τί­πο­τα να ζη­λέ­ψουν α­πό τα η­θο­γρα­φή­μα­τα του Πα­πα­δια­μά­ντη”. 

Μέ­νουν δυο πρω­ταρ­χι­κά βιο­γρα­φι­κά στοι­χεία του Κα­μπού­ρο­γλου, που η νέα βιο­γρα­φία α­φή­νει α­σχο­λία­στα. Το ε­πί­θε­τό του και η η­με­ρο­μη­νία της γέν­νη­σής του. Σύμ­φω­να με υ­πο­ση­μείω­ση των ε­πι­με­λη­τών, “το ό­νο­μα στην ο­νο­μα­στι­κή εμ­φα­νί­ζε­ται ε­ξαρ­χής και με τους δυο τύ­πους: Κα­μπού­ρο­γλους και Κα­μπού­ρο­γλου”. Όχι α­κρι­βώς. Το πα­ρω­νύ­μιο, που οι Τούρ­κοι εί­χαν α­πο­δώ­σει στους δυο γιους του Δη­μη­τρίου Στρού­μπου, “Κα­μπούρ ο­γλού” ε­ξελ­λη­νί­στη­κε ε­ξαρ­χής, ό­πως ό­λα τα α­ντί­στοι­χα α­πό τους Έλλη­νες της Κων­στα­ντι­νού­πο­λης και της Μι­κράς Ασίας, δια της προ­σθή­κης του τε­λι­κού σίγ­μα. Από τον Ιωάν­νη Κα­μπού­ρο­γλου του Δη­μη­τρίου Στρού­μπου μέ­χρι τον εγ­γο­νό του Γρη­γό­ριο Δη­μη­τρίου Κα­μπού­ρο­γλου και τον δι­σέγ­γο­νό του, τον Δη­μή­τριο Γρη­γο­ρίου Κα­μπού­ρο­γλου, ό­λοι υ­πέ­γρα­φαν ως Κα­μπού­ρο­γλους και ως Κα­μπού­ρο­γλους α­να­φέ­ρο­νταν. Μά­λι­στα, ο Γρη­γό­ριος Δη­μη­τρίου Κα­μπού­ρο­γλους, στο πε­ριο­δι­κό του «Ευ­τέρ­πη», χρη­σι­μο­ποιεί τον πλή­ρως ε­ξελ­λη­νι­σμέ­νο τύ­πο Κα­μπού­ρο­γλος. 

Όσο για τον ί­διο τον Δη­μή­τριο, ως Κα­μπού­ρο­γλους, δεν α­να­φέ­ρε­ται μό­νο α­πό τους συγ­χρό­νους του, αλ­λά και α­πό τους νεό­τε­ρους, ό­πως τον κα­τά μι­σό αιώ­να μι­κρό­τε­ρό του Κω­στή Μπα­στιά. Από­δει­ξη, η πε­ρι­πα­τη­τι­κή τους συ­νο­μι­λία, το 1931, ό­που ο ο­γδο­η­κο­ντα­ε­τής συ­νε­ντευ­ξια­ζό­με­νος ξε­πο­δά­ρια­σε τον τρια­ντά­ρη Μπα­στιά, Πέ­ρα­μα-Πει­ραια, γύ­ρω στα 10 χλμ. πε­ζή. Ο πιο οι­κείος σε ε­μάς σή­με­ρα τύ­πος Κα­μπού­ρο­γλου ε­πι­κρά­τη­σε με­τα­πο­λι­τευ­τι­κά. Τον υιο­θε­τεί ο πρώ­τος βιο­γρά­φος του το 1974, κα­θώς και η Ζω­γρά­φου. Ωστό­σο, οι Τρο­βάς και Σιακ­κής, που πι­θα­νώς και οι δυο ε­τοι­μά­ζουν τις βιο­γρα­φίες τους για το ε­πε­τεια­κό 1982 εμ­μέ­νουν στο Κα­μπού­ρο­γλους. Ο δεύ­τε­ρος, μά­λι­στα, υιο­θε­τεί στον τίτ­λο το Κα­μπού­ρο­γλους ά­κλι­το, «Η ζωή και το έρ­γο του Δη­μη­τρίου Κα­μπού­ρο­γλους». Από ε­κεί και πέ­ρα ε­πεμ­βαί­νουν διορ­θω­τι­κά οι ε­πι­με­λη­τές, Γιάν­νης Ξού­ριας και Ελέ­νη Μι­χα­λο­πού­λου. 

Και ερ­χό­μα­στε στην η­με­ρο­μη­νία της γέν­νη­σής του. Αδιά­ψευ­στη πη­γή α­πο­τε­λεί το Ση­μειω­μα­τά­ριο του εκ μη­τρός πάπ­που του Άγγε­λου Γέ­ρο­ντα, που, ό­πως συ­νή­θι­ζαν άλ­λο­τε οι γε­νάρ­χες οι­κο­γε­νειών, κα­τέ­γρα­φε γεν­νή­σεις, βα­φτί­σια, γά­μους και θα­νά­τους. Εκεί α­να­γρά­φε­ται: “1852, Σε­πτεμ­βρίου 29, η­μέ­ρα Δευ­τέ­ρα”. Ο Κα­μπού­ρο­γλους, στον έ­να τό­μο α­πό τα «Απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα μιας μα­κράς ζωής», που ε­ξέ­δω­σε το 1934, προσ­διο­ρί­ζει ό­τι “η γέν­νη­σίς του, την 1ην με­τά το με­σο­νύ­κτιο της 29ης κα­θω­ρί­σθη οι­κο­γε­νεια­κώς, ως γε­νο­μέ­νη την 30ην πα­ρά την πρό­λη­ψιν της Τρί­της”. Πο­λύς λό­γος έ­γι­νε α­πό συ­γκαι­ρι­νούς του και με­τα­γε­νέ­στε­ρους γι’ αυ­τήν την η­με­ρο­μη­νία, κα­θώς την συ­νέ­δε­σαν χρο­νι­κά με τη θύελ­λα στην Αθή­να το βρά­δυ της 14ης Οκτω­βρίου 1852 και την πτώ­ση της 16ης σω­ζό­με­νης κο­λό­νας του να­ού του Ολυ­μπίου Διός. Από τους πρώ­τους που α­να­φέ­ρουν τη σύ­μπτω­ση εί­ναι ο Μποέμ (Δη­μή­τριος Χατ­ζό­που­λος) σε συ­νέ­ντευ­ξη του Κα­μπού­ρο­γλου στην ε­φη­με­ρί­δα «Το Άστυ»: «...ε­γεν­νή­θη α­κρι­βώς ό­τε έ­πι­πτεν η στή­λη του Ολυ­μπίου Διός, και ο πα­τήρ του εί­πε τό­τε, “ή μέ­γα κα­κόν ή μέ­γα κα­λόν θα γί­νη το παι­δί αυ­τό”...» Η α­να­φο­ρά, ό­μως, που ήρ­θε και ε­δραίω­σε το μύ­θο ή­ταν το τε­τρά­στι­χο, το ο­ποίο του έ­στει­λε ο Δρο­σί­νης ως ευ­χη­τή­ριο τη­λε­γρά­φη­μα για την Ογδο­η­κο­ντα­ε­τη­ρί­δα του: «Τη μέ­ρα που γεν­νή­θη­κες/ γκρε­μί­στη­κε η κο­λό­να./ Στη θέ­ση της στυ­λώ­θη­κες–/ θα φτά­σης τον αιώ­να!» Πά­ντως, ο ί­διος, λί­γο αρ­γό­τε­ρα, στα «Απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα...» του, σχο­λιά­ζει: «...Κά­ποιος λο­γι­κο­φα­νής νεω­τε­ρι­σμός την 30ην αυ­τήν Σε­πτεμ­βρίου την κά­μνει 12 και κα­τό­πιν 13 Οκτω­βρίου...» Προ­φα­νώς εν­νο­εί την αλ­λα­γή Ημε­ρο­λο­γίου, κα­θώς οι δια­στά­σεις των συ­νε­πα­γό­με­νων η­με­ρο­λο­για­κών διορ­θώ­σεων δεν εί­χαν α­κό­μη τό­τε, πα­ρά την πα­ρέ­λευ­ση δε­κα­ε­τίας, γί­νει α­ντι­λη­πτές. Όπως και να έ­χει, στη βιο­γρα­φία του Σιακ­κή, ως η­με­ρο­μη­νία γέν­νη­σης α­να­φέ­ρε­ται η 14η Οκτω­βρίου 1852, χω­ρίς α­να­φο­ρά στη σύν­δε­σή της με την πτώ­ση της κο­λό­νας. Ημε­ρο­μη­νία λαν­θα­σμέ­νη και με τα δυο Ημε­ρο­λό­για.

Και α­πα­ντού­με στο ε­ρώ­τη­μα, που εί­χα­με θέ­σει ως τίτ­λο στο δη­μο­σίευ­μα της προ­η­γού­με­νης Κυ­ρια­κής, «Ποιον εν­δια­φέ­ρει ο Δη­μή­τριος Κα­μπού­ρο­γλους». Μάλ­λον κα­νέ­ναν. Mια και­νού­ρια, ό­μως, βιο­γρα­φία μπο­ρεί να κι­νή­σει την πε­ριέρ­γεια, αρ­κεί το πρό­σω­πο του βιο­γρα­φού­με­νου να τύ­χει της κα­τάλ­λη­λης προ­βο­λής, ώ­στε να ταυ­τί­ζε­ται με τις ση­με­ρι­νές προ­τι­μή­σεις. 

Το νέο έ­τος φο­βί­ζει γε­νι­κώς. Φο­βί­ζει, ό­μως,  ε­πι­πλέ­ον με το α­ριθ­μη­τι­κό του φορ­τίο. Για να μη φα­νού­με υ­περ­βο­λι­κοί, θα έ­πρε­πε να προ­σθέ­σου­με, ό­τι ο α­ριθ­μός δε­κα­τρία, έ­τσι που προ­βάλ­λει, φο­βί­ζει μό­νο τους προ­λη­πτι­κούς. Τον τε­λευ­ταίο και­ρό, ω­στό­σο, με την κα­κο­τυ­χία που μας κυ­νη­γά­ει, ποιος δεν κα­τέ­χε­ται α­πό δει­σι­δαι­μο­νίες. Μό­νο με βά­σκα­νο δαί­μο­να ε­ξη­γεί­ται τό­ση γκα­ντε­μιά. Όλα δεί­χνουν προς την κα­τεύ­θυν­ση υ­περ­φυ­σι­κών δυ­νά­μεων, που έ­χουν “συ­νω­μο­τή­σει” ε­να­ντίον μας. Υπάρ­χουν, βε­βαίως, ε­κεί­νοι που, για α­κό­μη μια φο­ρά, ό­λο και κά­τι πε­ρι­μέ­νουν – άλ­λοι το ά­στρο εξ Εσπε­ρίας, άλ­λοι τους τρεις Μά­γους και άλ­λοι τον Σω­τή­ρα. Όσοι, ό­μως, νιώ­θουν τον κλοιό να σφίγ­γει ά­σκη­μα, έ­χουν στα­μα­τή­σει να ε­κλο­γι­κεύουν τα πράγ­μα­τα. Η α­σύ­στο­λη ρη­το­ρεία των πο­λι­τι­κών, που συ­νε­χώς στέλ­νουν μη­νύ­μα­τα σε αό­ρα­τους α­πο­δέ­κτες και δί­νουν μά­χες με σκιές, πε­ρι­φε­ρό­με­νοι σαν φου­σκω­μέ­νοι διά­νοι στα ευ­ρω­παϊκά σα­λό­νια, η α­τέρ­μο­νος δη­μο­σιο­γρα­φι­κή ε­νη­μέ­ρω­ση για ε­κα­τομ­μύ­ρια και δι­σε­κα­τομ­μύ­ρια ευ­ρώ ε­νός ει­κο­νι­κού δού­ναι και λα­βείν, ό­λος αυ­τός ο θό­ρυ­βος που γί­νε­ται ε­ρή­μην η­μών για ε­μάς, έ­χει ε­πι­φέ­ρει την ο­λο­σχε­ρή α­πο­διορ­γά­νω­ση. Το μό­νο που α­να­μέ­νε­ται εί­ναι η η­μέ­ρα μιας α­προσ­διό­ρι­στης αλ­λά α­να­πό­φευ­κτης συ­ντέ­λειας του κό­σμου μας. Πα­ρό­λο που ό­λοι  –ό­σοι, βε­βαίως, έ­χουν την πο­λυ­τέ­λεια της πε­ρι­συλ­λο­γής– δια­τεί­νο­νται ό­τι εί­ναι παι­διά του Δια­φω­τι­σμού, αυ­τήν την ή­μέ­ρα, την βλέ­πουν να έρ­χε­ται ε­ντός του νέ­ου έ­τους. Η α­πο­φρά­δα η­μέ­ρα της δι­κής μας Ιστο­ρίας, αν εί­ναι να ’ρθει, δεν μπο­ρεί πα­ρά να εί­ναι μια α­πό τις 365 του μο­να­δι­κού έ­τους του τρέ­χο­ντος αιώ­να, που λή­γει στον δυ­σοίω­νο α­ριθ­μό 13 και το ο­ποίο συ­νέ­πε­σε με αυ­τήν την ε­ξο­ντω­τι­κή πε­ρίο­δο. 

Αρχέ­γο­νοι φό­βοι, που οι αι­τιο­λο­γίες τους έ­χουν χα­θεί στα βά­θη του χρό­νου, κα­θη­συ­χά­ζουν τα λε­ξι­κά, προ­τεί­νο­ντας, ως μια πρώ­τη γε­νε­σιουρ­γό αι­τία, το Μυ­στι­κό Δεί­πνο, ό­που ο Ιη­σούς έ­κα­νε την α­πο­κο­τιά να χα­λά­σει τη συμ­με­τρία του κό­σμου, γευ­μα­τί­ζο­ντας με τους δώ­δε­κα Απο­στό­λους ως δέ­κα­τος τρί­τος. Από ε­κεί ξε­κί­νη­σαν τα πά­θη του. Χά­θη­κε να εύ­ρι­σκε έ­ναν δέ­κα­το τέ­ταρ­το. Γι’ αυ­τό και α­πό τό­τε, πλεί­στους ό­σους έ­χει ε­μπνεύ­σει η ε­σπευ­σμέ­νη α­νεύ­ρε­ση ε­νός δέ­κα­του τέ­ταρ­του προ­σκε­κλη­μέ­νου. Από την σπαρ­τα­ρι­στή κω­μω­δία, «Ο δα­σκα­λά­κος ή­ταν λε­βε­ντιά», με το τρίο Βου­τσά-Φι­λιπ­πί­δη-Πα­πα­γιαν­νό­που­λου, μέ­χρι το πρό­σφα­το μπε­στ σέ­λερ του Πιέρ Ασσου­λίν, «Οι προ­σκε­κλη­μέ­νοι». 

Οι προ­λη­πτι­κοί δεν κά­θο­νται πο­τέ σε έ­να τρα­πέ­ζι, στο ο­ποίο έ­χουν ή­δη πά­ρει θέ­ση δώ­δε­κα συν­δαι­τυ­μό­νες. Ού­τε ε­πι­χει­ρούν τί­πο­τα στις 13 του μή­να. Μή­πως, λοι­πόν, και ε­μείς δεν πρέ­πει να ξε­κι­νή­σου­με α­πο­λύ­τως τί­πο­τα στη διάρ­κεια αυ­τού του δυ­σοίω­νου έ­τους; Έτσι κι αλ­λιώς, α­πό τρα­πε­ζώ­μα­τα, αν πα­ρ’ ελ­πί­δα προ­κύ­ψουν, δεν υ­πάρ­χει πε­ρί­πτω­ση να α­πέ­χου­με. Κάλ­λιο δέ­κα­τοι τρί­τοι πα­ρά λι­μο­κτο­νού­ντες. Αν, πά­ντως, εκ των πραγ­μά­των στα­θεί α­πα­γο­ρευ­τι­κό να σταυ­ρώ­σου­με τα χέ­ρια και να πε­ρι­μέ­νου­με το έ­τος να πε­ρά­σει, ας α­πέ­χου­με του­λά­χι­στον ο­ποιασ­δή­πο­τε φύ­σης πρω­το­βου­λιών στις 13 ε­κά­στου μή­να. Σε τρεις μή­νες του έ­τους, μά­λι­στα, πρέ­πει να δο­θεί ό­λως ι­διαί­τε­ρη προ­σο­χή. Ει δυ­να­τόν, να μην ξε­μυ­τί­σου­με α­πό την οι­κία μας, ό­ποιος, βε­βαίως, θα ε­ξα­κο­λου­θεί να έ­χει μια στέ­γη πά­νω α­πό το κε­φά­λι του. Κα­τ’ αρ­χάς, την 13η Αυ­γού­στου, που πέ­φτει η­μέ­ρα Τρί­τη, κα­θό­σον, ε­δώ και αιώ­νες, α­πο­τε­λεί α­πο­φρά­δα η­μέ­ρα για ε­μάς τους Έλλη­νες. Από την πέν­θι­μη Τρί­τη της 29ης Μαΐου 1453, που χά­σα­με την Πό­λη. Εκτός, ό­μως, α­πό την Τρί­τη, σαν γνή­σιοι Ευ­ρω­παίοι, γρου­σού­ζι­κη η­μέ­ρα θα πρέ­πει να υ­πο­λο­γί­ζου­με και την Πα­ρα­σκευή. Πα­ρα­σκευή και 13, τον Οκτώ­βριο του 1307, ο Φί­λιπ­πος Δ΄, ο ε­πο­νο­μα­ζό­με­νος Ωραίος  –αν τον έ­χε­τε α­κου­στά– ε­ξο­λό­θρευ­σε το Τάγ­μα των Ναϊτών. Προ­σο­χή, λοι­πόν, στον Σε­πτέμ­βριο και στον Δε­κέμ­βριο, που θα έ­χου­με Πα­ρα­σκευή και 13.

Οι ι­στο­ρη­μέ­νοι, βε­βαίως, θα θυ­μη­θούν το προ­η­γού­με­νο έ­τος στην ι­στο­ρία του ελ­λη­νι­κού κρά­τους, που έ­λη­γε σε δέ­κα τρία, το 1913. Εκεί­νο, για τη χώ­ρα, δεν εί­χε κα­κή έκ­βα­ση, για τον λαό, ό­μως, στά­θη­κε ζο­φε­ρό. Του­λά­χι­στον το ε­μπό­λε­μο πρώ­το ε­ξά­μη­νό του. Μπο­ρεί η χώ­ρα, με τη Συν­θή­κη του Βου­κου­ρε­στίου, στις 28 Ιου­λίου, να α­πλώ­θη­κε προς Βορ­ρά μέ­χρι το Τε­πε­λέ­νι και προς Ανα­το­λάς μέ­χρι τον Νέ­στο, αλ­λά δεν ή­ταν και λί­γοι οι νε­κροί, οι τραυ­μα­τίες, ά­σε πια τους κα­κου­χού­με­νους. Δεν α­πο­κλείε­ται, το 2013, να προ­κύ­ψει μια πα­ρό­μοια α­να­ντι­στοι­χία με­τα­ξύ χώ­ρας και λα­ού. Αν ευο­δω­θούν οι προσ­δο­κίες των αι­σιό­δο­ξων και οι ευ­ρω­παϊκοί ε­να­γκα­λι­σμοί α­πο­δώ­σουν, η χώ­ρα μπο­ρεί και να ορ­θο­πο­δή­σει, ό,τι ση­μαί­νει αυ­τό, οι πο­λί­τες της, ό­μως, θα τρα­βή­ξουν του λι­να­ριού τα πά­θη. Πλην, βε­βαίως, του πο­σο­στού ε­κεί­νου που έ­χει, σαν την κα­μή­λα, α­πο­θη­κεύ­σει ξί­γκι με­τά πολ­λών άλ­λων στην κα­μπού­ρα του.

Ας σο­βα­ρευ­τού­με, ό­μως. Μια σε­λί­δα βι­βλίου πρέ­πει να την α­πα­σχο­λούν θέ­μα­τα της δι­κής της πε­ριο­χής. Και μά­λι­στα, λό­γω η­με­ρών, ει δυ­να­τόν, θέ­μα­τα ευ­χά­ρι­στα. Πού, ό­μως, να βρε­θούν τα ευ­χά­ρι­στα, έ­τσι που κα­τά­ντη­σαν το χώ­ρο του βι­βλίου. Κα­ρα­γκιοζ­μπερ­ντές, με πρώ­τους, ε­πί σκη­νής, τους καυ­χη­σιά­ρη­δες και τους κό­λα­κες. Ποιο βι­βλίο να σχο­λιά­σεις, ό­ταν βι­βλιο­πα­ρου­σιά­σεις και βρα­βεύ­σεις έ­χουν πά­ρει τη μορ­φή της πα­ρα­δο­σια­κής α­νταλ­λα­γής ε­πι­σκέ­ψεων α­βρο­φρο­σύ­νης, με το δώ­ρο και το α­ντί­δω­ρό τους. Όταν, σε αρ­μο­νία με το κοι­νω­νι­κό στά­τους του συγ­γρα­φέα, συμ­βα­δί­ζει και το πό­νη­μά του. Αλί­μο­νο σε ε­κεί­νον που “δεν τον ξέ­ρει ο θυ­ρω­ρός του”. Το βι­βλίο του πά­ει για πολ­το­ποίη­ση α­μνη­μό­νευ­το. Πα­λαιό­τε­ρα, οι νεό­τε­ροι εμ­φα­νί­ζο­νταν πιο συμ­μα­ζε­μέ­νοι, του­λά­χι­στον μπρο­στά στους πρε­σβύ­τε­ρους, που εί­χαν ση­μαί­νο­ντα λό­γο. Σαν τα παι­διά, που, πα­ρου­σία των γο­νέων, στέ­κο­νταν κά­πο­τε προ­σο­χή. Με τη λε­γό­με­νη, ό­μως, μα­ζι­κή δη­μο­κρα­τία, που θε­ο­ποιεί τη νεό­τη­τα, οι πρε­σβύ­τε­ροι, ό­ταν δεν σιω­πούν, ά­γο­νται και φέ­ρο­νται, μην και τους ρί­ξουν στον Καιά­δα. Ακά­θε­κτοι οι μι­κρό­τε­ροι προ­ε­λαύ­νουν με έ­παρ­ση. Βα­σι­κό τους μέ­λη­μα το πώς θα γρά­ψουν έ­να βι­βλίο που θα προ­κα­λέ­σει. Τι α­πα­σχο­λεί; Η κρί­ση, η γε­νιά της Με­τα­πο­λί­τευ­σης, ο Εμφύ­λιος –ο­τι­δή­πο­τε συ­ζη­τεί­ται τους δί­νει έ­μπνευ­ση. Επεί­γο­νται, μά­λι­στα, μην και πε­ρά­σει η ε­πι­και­ρό­τη­τα.

Ας αλ­λά­ξου­με, ό­μως, αυ­τό το τρο­πά­ριο της μεμ­ψι­μοι­ρίας, για­τί κιν­δυ­νεύου­με να γί­νου­με –αν δεν έ­χου­με ή­δη γί­νει– γρα­φι­κοί. Πρω­το­χρο­νιά με­θαύ­ριο, ας μι­λή­σου­με για τις συγ­γρα­φι­κές ε­πε­τείους του ερ­χό­με­νου έ­τους. Προ­φα­νώς, τις μεί­ζο­νες ση­μα­ντι­κών συγ­γρα­φέων. Για τους ήσ­σο­νες συγ­γρα­φείς και τους εξ ε­παρ­χίας κα­τα­γό­με­νους θα με­ρι­μνή­σουν σύλ­λο­γοι και μι­κρές κοι­νό­τη­τες, που, πα­ρα­δό­ξως, στη γε­νι­κό­τε­ρη διά­λυ­ση, δια­τη­ρούν τη συ­νε­κτι­κό­τη­τά τους. Ως ο μεί­ζων του 2013 προ­βάλ­λει ο Κα­βά­φης. Δι­πλή ε­πέ­τειος, ό­πως του Πα­πα­δια­μά­ντη, κα­θώς συ­μπλη­ρώ­νο­νται 150 χρό­νια α­πό τη γέν­νη­σή του και 80 α­πό τον θά­να­τό του. Αρχές Δε­κεμ­βρίου, μια δη­μο­σιο­γρά­φος ε­γκά­λε­σε το υ­πουρ­γείο Πο­λι­τι­σμού για κα­θυ­στέ­ρη­ση της κή­ρυ­ξης Έτους Κα­βά­φη το 2013. Ποιο υ­πουρ­γείο Πο­λι­τι­σμού; Με­τά την συγ­χώ­νευ­ση των Υπουρ­γείων, την ο­ποία ο Πρω­θυ­πουρ­γός ξε­κί­νη­σε α­πό του Πο­λι­τι­σμού, μια Γραμ­μα­τεία ου­σια­στι­κά α­πέ­μει­νε και έ­νας Ανα­πλη­ρω­τής υ­πουρ­γός. Τέως Υπουρ­γός Πο­λι­τι­σμού γαρ ο Πρω­θυ­πουρ­γός εί­χε προ­σω­πι­κή γνώ­ση για την α­χρη­στία του εν λό­γω Υπουρ­γείου. 

Η δη­μο­σιο­γρά­φος, πά­ντως, υ­πο­ψιά­στη­κε ό­τι η πο­λι­τι­κή η­γε­σία μπο­ρεί να κω­λυ­σιερ­γεί για­τί προ­τι­μά άλ­λον τι­μώ­με­νο, πε­ρισ­σό­τε­ρο ταυ­τι­σμέ­νο με το ι­δε­ο­λο­γι­κό της προ­φίλ. Ποιό ι­δε­ο­λο­γι­κό προ­φίλ εν­νοού­σε; Γα­λα­ζω­πό; Πρα­σι­νί­ζο­ν; Ή, μή­πως, το ρο­δί­ζον α­πό τη ντρο­πή του; Όπως και να έ­χει, κα­θη­συ­χα­στι­κή η Γραμ­μα­τεία Πο­λι­τι­σμού, δια­βε­βαίω­σε ό­τι το 2013 θα εί­ναι Έτος Κα­βά­φη. Όσο για την κα­θυ­στέ­ρη­ση, ας ό­ψε­ται η γρα­φειο­κρα­τία. Δεν διευ­κρί­νι­σε, αν θα α­να­μιχ­θεί η ί­δια στον ε­ορ­τα­σμό τό­σο δρα­στή­ρια ό­σο κα­τά το προ­η­γού­με­νο Έτος Κα­βά­φη, το 2003. Τό­τε, το ΥΠ.ΠΟ, κα­τά πά­για συ­νή­θειά του, εί­χε προ­σθέ­σει στις α­φί­σες των εκ­δη­λώ­σεων την υ­πο­στή­ρι­ξή του. 

Γε­νι­κό­τε­ρα, πά­ντως, οι δη­μο­σιο­γρά­φοι κα­θη­σύ­χα­ζαν ό­τι για την ε­πέ­τειο Κα­βά­φη έ­χει προ­βλέ­ψει η Ου­νέ­σκο. Μό­νο που δεν έ­δι­ναν πλη­ρο­φο­ρίες τι εί­δους ε­πε­τεια­κό Έτος ε­ξα­σφα­λί­ζει ο εν λό­γω Οργα­νι­σμός, πέ­ραν του κα­τα­λό­γου, που κα­ταρ­τί­ζει κά­θε χρό­νο με τις α­νά χώ­ρα ε­πε­τείους. Βε­βαίως, και μό­νο η κα­τα­χώ­ρη­ση για το 2013 του Κα­βά­φη στην Ελλά­δα, προσ­δί­δει στο γε­γο­νός “οι­κου­με­νι­κή διά­στα­ση”. Όπως και να έ­χει, εί­θι­σται το πρώ­το μέ­λη­μα, ό­ποιου φο­ρέα α­να­λαμ­βά­νει την πρω­το­βου­λία των ε­ορ­τα­σμών, να εί­ναι η α­να­κοί­νω­ση ε­νός ή και πε­ρισ­σό­τε­ρων συ­νε­δρίων. Αυ­το­νό­η­τα διε­θνών, ό­ταν πρό­κει­ται για έ­ναν κλα­σι­κό συγ­γρα­φέα. Με­τά, λοι­πόν, τους περ­σι­νούς (2011) ε­ορ­τα­σμούς Πα­πα­δια­μά­ντη και Ελύ­τη με συ­νέ­δρια στο Μέ­γα­ρο Μου­σι­κής, α­να­με­νό­ταν ε­κεί να διορ­γα­νω­θεί και το Συ­νέ­δριο Κα­βά­φη. Πό­σω μάλ­λον στη δι­κή του πε­ρί­πτω­ση, που κά­το­χος του Αρχείου του για 43 έ­τη, κο­ντά μι­σό αιώ­να, ή­ταν η οι­κο­γέ­νεια Σαβ­βί­δη. Συ­γκοι­νω­νού­ντα δο­χεία, πέ­ρα α­πό νο­μι­κές δο­μές, Μέ­γα­ρο Μου­σι­κής και ΔΟ­Λ, στο Διοι­κη­τι­κό Συμ­βού­λιο του Με­γά­ρου βρί­σκε­ται η Λέ­να Λα­μπρά­κη-Σαβ­βί­δη και ε­πί­σης, στη θέ­ση του α­ντι­προέ­δρου του Σπου­δα­στη­ρίου Νέ­ου Ελλη­νι­σμού, που ι­δρύ­θη­κε τέ­λη 1996 για “την δια­τή­ρη­ση της πνευ­μα­τι­κής και α­κα­δη­μαϊκής πα­ρά­δο­σης Κ. Θ. Δη­μα­ρά και Γ. Π. Σαβ­βί­δη”. 

Θυ­μί­ζου­με ό­τι το Αρχείο Κα­βά­φη ή­ταν στην κα­το­χή του Γ. Π. Σαβ­βί­δη, α­πό το 1969, που α­γο­ρά­στη­κε α­πό την κλη­ρο­νό­μο του Κα­βά­φη, Ρί­κα Σε­γκο­πού­λου, μέ­χρι το θά­να­τό του, στις 11 Ιου­νίου 1995. Ένα α­κέ­ραιο τέ­ταρ­το του αιώ­να. Στη φρο­ντί­δα του βρι­σκό­ταν α­κό­μη νω­ρί­τε­ρα, α­πό το 1963. Αυ­τό α­πο­τέ­λε­σε το με­γά­λο θη­σαυ­ρό του Σπου­δα­στη­ρίου και σχε­δόν την μο­να­δι­κή –δεν νο­μί­ζου­με ό­τι υ­περ­βάλ­λου­με– έ­γνοια του διευ­θυ­ντή του, του δευ­τε­ρό­το­κου γιου του Γιώρ­γου και της Λέ­νας Σαβ­βί­δη. Στα «Μι­κρά Κα­βα­φι­κά», το 1985, ο Γ. Π. Σαβ­βί­δης δεί­χνει την ι­διαί­τε­ρη θέ­ση που δί­νει στον δευ­τε­ρό­το­κο με την α­φιέ­ρω­ση: «...για τον Μα­νό­λη μας, που εί­ναι “ο χρό­νος ο α­λη­θι­νός”». Και ε­κεί­νος α­πο­δεί­χτη­κε ά­ξιος της ε­μπι­στο­σύ­νης, φρο­ντί­ζο­ντας τον Κα­βά­φη και το Αρχείο του. Όπως ο ί­διος α­να­φέ­ρει, στή­ρι­ξε κά­ποιες ση­μα­ντι­κές εκ­δό­σεις και έ­στη­σε τις α­να­γκαίες ι­στο­σε­λί­δες. Επι­προ­σθέ­τως, το κα­λά προ­στα­τευ­μέ­νο Αρχείο θα πρέ­πει να βοή­θη­σε στην υ­πο­δειγ­μα­τι­κή Βι­βλιο­γρα­φία Κα­βά­φη, που ο φί­λος και συ­νερ­γά­της του Γ. Π. Σαβ­βί­δη, Δη­μή­τρης Δα­σκα­λό­που­λος, πα­ρου­σία­σε το 2000. Βοή­θη­σε μέ­χρι και στην έκ­δο­ση, στα τέ­λη του 2012, της ε­ξαν­τλη­τι­κής με­λέ­της του Χρή­στου Πα­πά­ζο­γλου, «Με­τρι­κή και α­φή­γη­ση. Για μια συ­στη­μα­τι­κή με­τρι­κή και ρυθ­μι­κή α­νά­λυ­ση των κα­βα­φι­κών ποιη­μά­των», που α­πο­τε­λού­σε, κα­τά τον Γ. Π. Σαβ­βί­δη, “έ­να α­πό τα βα­σι­κά desiderata της κα­βα­φι­κής έ­ρευ­νας”.

Τε­λι­κά, α­ντί της α­ναγ­γε­λίας Συ­νε­δρίου Κα­βά­φη στο Μέ­γα­ρο Μου­σι­κής ή ο­που­δή­πο­τε αλ­λού, γνω­στο­ποιή­θη­κε ό­τι το Αρχείο Κα­βά­φη δεν α­νή­κει πλέ­ον στην οι­κο­γέ­νεια Σαβ­βί­δη. Με­γά­λη α­πο­ρία μας προ­κά­λε­σε αυ­τή η με­τα­βί­βα­ση του Αρχείου “σε άλ­λα χέ­ρια”. Οι δη­μο­σιο­γρά­φοι, πά­ντως, με έ­γκυ­ρη ε­νη­μέ­ρω­ση, θριαμ­βο­λο­γούν για το γε­γο­νός ό­τι “πα­ρέ­μει­νε σε ελ­λη­νι­κά χέ­ρια”, κα­θώς, ό­πως το­νί­ζουν, το διεκ­δι­κού­σαν α­κα­δη­μαϊκά ι­δρύ­μα­τα Ευ­ρώ­πης και Η­ΠΑ. Δη­λα­δή, με ποιο τρό­πο το διεκ­δι­κού­σαν, ό­πως έ­ναν πί­να­κα Παρ­θέ­νη που κα­το­χυ­ρώ­νε­ται στον πλειο­δό­τη; Πά­λι οι δυ­σοίω­νοι και­ροί; Αυ­τοί, ό­μως, θα ήλ­πι­ζε κα­νείς ό­τι δεν ε­πη­ρεά­ζουν Ιδρύ­μα­τα της τά­ξης του Σπου­δα­στη­ρίου. O α­δό­κη­τος α­πο­χω­ρι­σμός του Αρχείου Κα­βά­φη α­πό το Σπου­δα­στή­ριο μας ξε­νί­ζει. Μας ξε­νί­ζει για πολ­λούς λό­γους, αλ­λά, κυ­ρίως, ε­πει­δή το συ­νο­δεύουν κά­ποια χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά φι­λο­λο­γι­κού “πά­θους”. Τα με­γά­λα πά­θη, ως γνω­στόν, εί­ναι α­να­πό­σπα­στο κομ­μά­τι του ε­αυ­τού μας και ού­τε για τον πρώ­το λα­χνό του Εθνι­κού Λα­χείου δεν τα α­πο­χω­ρι­ζό­μα­στε. Ο Κα­βά­φης, λοι­πόν, στά­θη­κε έ­να με­γά­λο πά­θος για τον Γ. Π. Σαβ­βί­δη. Αλλά και ο δευ­τε­ρό­το­κος Σαβ­βί­δης φε­ρό­ταν πα­θια­σμέ­νος με την πε­ρί­πτω­ση Κα­βά­φη. Από χεί­λη υ­πε­ρά­νω αμ­φι­σβή­τη­σης, εί­χα­με μά­θει ό­τι ε­τοί­μα­ζε βιο­γρα­φία Κα­βά­φη. Ο ί­διος, ω­στό­σο, σε πρό­σφα­τη συ­νέ­ντευ­ξή του, ε­ξο­μο­λο­γεί­ται: «Σκε­φτό­μουν α­πό και­ρό πώς θα μπο­ρού­σα να α­ξιο­ποιή­σω κα­λύ­τε­ρα το Αρχείο Κα­βά­φη, για­τί εί­δα ό­τι ε­γώ δεν ε­παρ­κού­σα. Εί­μαι φι­λό­λο­γος και θα έ­πρε­πε  στ’ α­λή­θεια να δο­κι­μά­σου­με μια μη φι­λο­λο­γι­κή προ­σέγ­γι­ση, για­τί αυ­τή εί­χε σχε­δόν φτά­σει στα ό­ριά της...» Απο­ρού­με, υ­πάρ­χουν ό­ρια για τη φι­λο­λο­γι­κή προ­σέγ­γι­ση;

Δια­φο­ρε­τι­κά σκε­φτό­ταν το φθι­νό­πω­ρο του 2009. Τό­τε, ο ση­με­ρι­νός Πρω­θυ­πουρ­γός, ως υ­πουρ­γός Πο­λι­τι­σμού, του εί­χε τά­ξει την πα­ρα­χώ­ρη­ση της οι­κίας Κω­λέτ­τη για Μου­σείο Κα­βά­φη. Εί­χε. μά­λι­στα, βρε­θεί χρη­μα­το­δό­της για την α­να­πα­λαίω­ση, η ο­ποία εί­χε ξε­κι­νή­σει πά­ραυ­τα. Θα α­πο­τε­λού­σε μια ι­δα­νι­κή στέ­γη για τον Αλε­ξαν­δρι­νό, αυ­τό το μο­να­δι­κό μπαλ­κό­νι στον αρ­χαίο ελ­λη­νι­κό και  με­τα­βυ­ζα­ντι­νό κό­σμο. Μό­νο τα συ­να­πα­ντή­μα­τα του ποιη­τή, στις κά­μα­ρες και τους δια­δρό­μους, με τον φου­στα­νε­λο­φό­ρο πο­λι­τι­κό θα μπο­ρού­σαν να α­πο­βούν προ­βλη­μα­τι­κά. Τό­τε, ο Μα­νό­λης Σαβ­βί­δης πρό­σβλε­πε, σύμ­φω­να πά­λι με συ­νέ­ντευ­ξή του, “σε έ­να α­πό τα πλη­ρέ­στε­ρα και αρ­τιό­τε­ρα κέ­ντρα με­λέ­της και προ­βο­λής Κα­βά­φη και μα­ζί της νέ­ας ελ­λη­νι­κής λο­γο­τε­χνίας και πο­λι­τι­σμού”. Με­τά τις ε­κλο­γές, το έρ­γο ναυά­γη­σε.  Βγή­καν “ψεύ­τι­κα τα λό­για, τα με­γά­λα”. Μέ­νει, ω­στό­σο, η α­πο­ρία για­τί ε­γκα­τα­λεί­φθη­κε τό­σο εύ­κο­λα η ι­δέα για έ­να Μου­σείο, κα­λύ­τε­ρα Ίδρυ­μα Κα­βά­φη, στην πά­ντο­τε δια­θέ­σι­μη οι­κία Κω­λέτ­τη. Εί­τε με α­πο­κλει­στι­κά ελ­λη­νι­κή χρη­μα­το­δό­τη­ση εί­τε με συγ­χρη­μα­το­δό­τη­ση, η οι­κο­γέ­νεια Σαβ­βί­δη, με το κύ­ρος που δια­θέ­τει, θα μπο­ρού­σε να πραγ­μα­το­ποιή­σει το ό­ρα­μα για έ­να Κέ­ντρο Με­λέ­της της πε­ριω­πής του Κα­βά­φη και της ελ­λη­νι­κής λο­γο­τε­χνίας. Ας μην λη­σμο­νού­με ό­τι αυ­τή εί­ναι η προί­κα της χώ­ρας για να υ­πάρ­χει στο μέλ­λον και ό­χι τα τριά­κο­ντα ή ό­σα ευ­ρω­παϊκά αρ­γύ­ρια προς διά­σω­σή της.  

Βε­βαίως, “ελ­λη­νι­κά χέ­ρια” πα­ρέ­λα­βαν το Αρχείο Κα­βά­φη. Η νέα στέ­γη του Αρχείου θα εί­ναι η νεό­τευ­κτη Στέ­γη Γραμ­μά­των και Τε­χνών του Ιδρύ­μα­τος Αλέ­ξαν­δρου Ωνά­ση. Η με­γα­λο­α­στι­κή οι­κία στο α­διέ­ξο­δο “rond point” της ο­δού Μου­ρού­ζη, ό­που βρί­σκε­ται το Σπου­δα­στή­ριο, α­ντι­κα­θί­στα­ται α­πό την υ­περ­σύγ­χρο­νη αρ­χι­τε­κτο­νι­κή της λεω­φό­ρου Συγ­γρού, ο­λωσ­διό­λου ξέ­νη προς το κα­βα­φι­κό κλί­μα. Πα­ρό­μοια ε­ντύ­πω­ση δη­μιουρ­γούν και οι α­πό­ψεις του ση­με­ρι­νού Προέ­δρου του Ιδρύ­μα­τος, Αντώ­νη Πα­πα­δη­μη­τρίου, πρω­τό­το­κου γιου του πρώ­του Προέ­δρου Στέ­λιου Πα­πα­δη­μη­τρίου: «...σκο­πεύου­με με το Αρχείο να κά­νου­με κά­τι πο­λύ σύγ­χρο­νο που θα α­πευ­θύ­νε­ται σε νέ­ους αν­θρώ­πους... θα εί­ναι προ­σβά­σι­μο σε ό­λους... θα δια­μορ­φώ­σου­με έ­ναν ει­δι­κό εκ­θε­σια­κό χώ­ρο...πο­λύ μο­ντέρ­νο... ώ­στε να “ζω­ντα­νεύου­ν” τα ποιή­μα­τα του Κα­βά­φη... θέ­λου­με να ε­νι­σχύ­σου­με τον διε­θνή χα­ρα­κτή­ρα του...» Ενώ, εμ­φα­τι­κά δη­λώ­νει: «Δεν θα κά­νου­με έ­να συ­νέ­δριο Κα­βά­φη στο ο­ποίο θα κα­λέ­σου­με τους πο­λύ γνω­στούς και κα­λούς με­λε­τη­τές του έρ­γου του Κα­βά­φη, αλ­λά κά­τι που θα α­νοί­ξει τον κό­σμο προς τον ποιη­τή...» Πι­θα­νώς, αν ζού­σε ο πα­τήρ Πα­πα­δη­μη­τρίου, το Αρχείο να μη στε­γα­ζό­ταν σε αυ­τό το ξέ­νο πε­ρι­βάλ­λον. Αλε­ξαν­δρι­νός ε­κεί­νος, ί­σως να δη­μιουρ­γού­σε κά­ποιο χώ­ρο στο νε­ο­κλα­σι­κό της ο­δού Αμα­λίας. Το πι­θα­νό­τε­ρο, να μην προέ­βλε­πε αυ­τό το τό­σο δη­μο­κρα­τι­κό “ά­νοιγ­μα του κό­σμου προς τον ποιη­τή”. Παι­δία να θρο­νιά­ζο­νται στην πο­λυ­θρό­να Του, έ­φη­βοι να ση­μειώ­νουν στί­χους στα χει­ρό­γρα­φά Του, νε­κρό­φι­λοι να πα­σπα­τεύουν τη νε­κρι­κή μά­σκα Του. Μάλ­λον θα α­πέ­φευ­γε και τα ε­ντυ­πω­σια­κά δρώ­με­να. Τε­λι­κά, στις ε­ξαγ­γε­λίες του Προέ­δρου έρ­χο­νται να προ­στε­θούν διορ­θω­τι­κά ε­κεί­νες της υ­πο­διευ­θύ­ντριας της Στέ­γης. Σύμ­φω­να με αυ­τές, πα­ρα­με­ρί­ζο­νται η δη­μιουρ­γία Μου­σείου Κα­βά­φη και η έμ­φα­ση στους ε­πε­τεια­κούς ε­ορ­τα­σμούς. Τί­θε­ται, ε­πί­σης, ως βα­σι­κή προ­τε­ραιό­τη­τα, η προ­σέγ­γι­ση νεό­τε­ρων η­λι­κιών μέ­σω του δια­δι­κτύου.  

Όσο για τον διε­θνή χα­ρα­κτή­ρα του Κα­βά­φη, μάλ­λον πε­ρι­φρού­ρη­ση α­παι­τεί­ται πα­ρά ε­νί­σχυ­ση. Για πα­ρά­δειγ­μα, υ­πάρ­χει έ­να με­γά­λο κομ­μά­τι της διε­θνούς κοι­νό­τη­τας, που θλί­βε­ται, για­τί ο Κα­βά­φης δεν έ­χει πά­ρει τη θέ­ση που του α­να­λο­γεί στην Gay Literature. Γε­νι­κό­τε­ρα, ε­κτός Ελλά­δος, φαί­νε­ται ό­τι πρω­το­στα­τεί “ο ο­μο­φυ­λό­φι­λος και δια­σπο­ρι­κός Κα­βά­φης”, ο ο­ποίος και κρί­νε­ται “πιο προσ­γειω­μέ­νος και ε­πί­και­ρος”. Ωστό­σο, ό­σοι α­σχο­λού­νται με τον διε­θνή χα­ρα­κτή­ρα του, κα­λό εί­ναι να μην λη­σμο­νούν ό­τι υ­πήρ­ξε έ­νας “κα­θα­ρό­αι­μος αι­σθη­τής”, ό­πως εύ­στο­χα τον έ­χει χα­ρα­κτη­ρί­σει ο Γ. Π. Σαβ­βί­δης. Ένας “ε­στέ­τ”, που εί­χε “την α­ντί­λη­ψη πως το έρ­γο του δεν εί­ναι (και δεν πρέ­πει με κα­νέ­ναν τρό­πο να κα­τα­ντή­σει) ε­μπο­ρεύ­σι­μο α­γα­θό”, και ό­τι η δη­μο­σίευ­σή του “ι­σο­δυ­να­μεί με εκ­πόρ­νευ­ση”. Όταν ο Κα­βά­φης δη­μο­σίευε το έ­κα­νε για τους “μυη­μέ­νους” και τις εκ­δό­σεις του τις ε­τοί­μα­ζε για τους “happy few”.

Όταν τα πράγ­μα­τα στέ­νευαν, ο Γ. Π. Σαβ­βί­δης στρε­φό­ταν στους ήσ­σο­νες. Μή­πως να α­να­κη­ρύ­ξου­με το 2013 Έτος Σου­ρή, κα­θώς συ­μπλη­ρώ­νο­νται 160 χρό­νια α­πό τη γέν­νη­σή του, την 1η Φε­βρουα­ρίου 1853. Μην και “γε­λά­σει λί­γο το χει­λά­κι μας” με τον Ρω­μηό του. “Ο ρα­χατ­λής Έλλην, α­πο­λαμ­βά­νων α­μέ­ρι­μνος τον ναρ­γι­λέ του, λου­στρά­ρων τα πα­πού­τσια του και δια­βά­ζων την ε­φη­με­ρί­δα του”, σκι­τσα­ρι­σμέ­νος α­πό τον Θέ­μο Άννι­νο, πρω­το­εμ­φα­νί­στη­κε την 2α Απρι­λίου 1883 στην ο­μώ­νυ­μη ε­φη­με­ρί­δα, την ο­ποία έ­γρα­φε ο Σου­ρής, σύμ­φω­να και με τον υ­πό­τιτ­λο. Δεν θα σι­γο­ντά­ρου­με Άγγλους, Γάλ­λους, Γερ­μα­νούς, που βλέ­πουν στον ση­με­ρι­νό Έλλη­να τον νω­χε­λή Ρω­μηό του Σου­ρή. Πά­ντως, εί­ναι γε­γο­νός ό­τι, σε ε­πο­χή οι­κο­νο­μι­κής κρί­σης, ό­λων των ει­δών τα κα­τα­στή­μα­τα κλεί­νουν και τα μό­να που α­νοί­γουν εί­ναι κα­φε­τέ­ριες και φα­γά­δι­κα.

Όπως κά­θε χρό­νο, οι ε­πέ­τειοι εί­ναι αρ­κε­τές. Οι δρα­στή­ριοι Αι­τω­λο­α­καρ­νά­νες θα ξα­να­θυ­μη­θούν τον Πα­λα­μά και τα 70χρο­να α­πό το θά­να­τό του. Το ί­διο πι­στεύου­με και οι Θεσ­σα­λο­νι­κείς με την ει­κο­σα­ε­τία α­πό τον θά­να­το του Ν. Γ. Πε­ντζί­κη. Τα 180 α­πό το θά­να­το του Κο­ραή, το πι­θα­νό­τε­ρο να πε­ρά­σουν ε­ντε­λώς α­μνη­μό­νευ­τα. Όσο για την πλειά­δα των άλ­λο­τε πο­τέ ε­πι­φα­νών, που συ­νέ­πε­σε να γεν­νη­θούν το 1883, μάλ­λον μό­νο ο Κα­ζα­ντζά­κης θα πε­ρι­σω­θεί. Ήδη, οι ο­μώ­νυ­μες εκ­δό­σεις ε­τοί­μα­σαν Ημε­ρο­λό­γιο 2013, ε­νώ ά­νοι­ξε έκ­θε­ση-α­φιέ­ρω­μα, «130 χρό­νια Νί­κος Κα­ζα­ντζά­κης». Επει­δή υ­πάρ­χει Ίδρυ­μα Τρια­ντα­φυλ­λί­δη, ί­σως να ε­ορ­τα­στεί και η δι­κή του ε­πέ­τειος.   

Κα­λός ο Κα­βά­φης, κα­λός και ο Κα­ζα­ντζά­κης, το 2013, ό­μως, σύμ­φω­να με τις ε­ορ­τα­ζό­με­νες συ­νή­θως ε­κα­το­ντα­ε­τη­ρί­δες, α­νή­κει στον Δη­μή­τρη Χατ­ζή. Γεν­νή­θη­κε στα Γιάν­νε­να την 21η Νο­εμ­βρίου 1913 και υ­πο­θέ­του­με ό­τι ε­ξα­κο­λου­θούν να τον ε­ντάσ­σουν στους μεί­ζο­νες. Σί­γου­ρα, θα τον θυ­μη­θούν τον Χατ­ζή. Πρώ­τοι α­πό ό­λους οι συ­ντο­πί­τες του, οι Ηπει­ρώ­τες. Ύστε­ρα, και κλη­ρο­νό­μο έ­χει, και εκ­δό­τη, και δυο ε­ρί­ζουν, του­λά­χι­στον μέ­χρι πρό­σφα­τα, για τη φρο­ντί­δα του έρ­γου του. Τα ε­πε­τεια­κά έ­τη, ό­μως, εί­ναι δου­λειά των κρα­τι­κών φο­ρέων. Ήδη, το 2013 α­να­κη­ρύ­χτη­κε και ε­πί­ση­μα Έτος Κα­βά­φη. Αλλά και το 2011 εί­χε α­να­κη­ρυ­χτεί και μά­λι­στα, α­πό νω­ρίς, Έτος Ελύ­τη, ε­ορ­τά­στη­κε ό­μως ως Έτος Πα­πα­δια­μά­ντη, παίρ­νο­ντας πλη­θω­ρι­κές δια­στά­σεις.   

Αρκε­τά. Χί­λιες πα­ρά τρεις σε­λί­δες Ex Libris εί­ναι πολ­λές, πά­ρα πολ­λές. Ας μας ευ­χη­θού­με, ω­στό­σο, να ε­πι­βιώ­σου­με του 2013. Εμείς, το Ex Libris, η Επο­χή. “Χλω­μό’’ το βλέ­που­με, αλ­λά η ελ­πί­δα, λέ­νε, ό­τι πε­θαί­νει τε­λευ­ταία. 

Ο Μά­ριος Μι­χα­η­λί­δης α­νή­κει στη σχε­τι­κά ο­λι­γά­ριθ­μη ο­μά­δα κύ­πριων συγ­γρα­φέων, που κα­τοι­κούν στην Ελλά­δα α­πό τα φοι­τη­τι­κά τους χρό­νια δια­τη­ρώ­ντας την ι­διο­προ­σω­πία τους α­πέ­να­ντι στους Ελλα­δί­τες. Ποιη­τής της γε­νιάς του ’70, α­κο­λού­θη­σε με κα­θυ­στέ­ρη­ση το ρεύ­μα Ελλα­δι­τών ποιη­τών αυ­τής της ο­μά­δας που στρά­φη­κε στην πε­ζο­γρα­φία. Για να κα­λύ­ψει, ω­στό­σο, τη δια­φο­ρά χρό­νου, υιο­θέ­τη­σε γρή­γο­ρους ρυθ­μούς. Σε λι­γό­τε­ρο α­πό πε­ντα­ε­τία πα­ρου­σία­σε τρία πε­ζά, που θα μπο­ρού­σαν να χα­ρα­κτη­ρι­στούν λό­γω έ­κτα­σης νου­βέ­λες. Δια­θέ­τουν, ω­στό­σο, τον πο­λύ­πτυ­χο χα­ρα­κτή­ρα ε­νός μυ­θι­στο­ρή­μα­τος, έ­στω, με βά­ση τα ε­πι­κρα­τού­ντα με­γέ­θη, ε­νός μί­νι μυ­θι­στο­ρή­μα­τος. Στην τρι­λο­γία δια­κρί­νου­με ο­ρι­σμέ­να κοι­νά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά, τα ο­ποία πι­θα­νώς να ο­φεί­λο­νται στη μι­κρή α­να­με­τα­ξύ τους χρο­νι­κή α­πό­στα­ση, αν, βε­βαίως, δε­χτού­με, ό­τι συγ­γρα­φή και έκ­δο­ση συμ­βα­δί­ζουν.

Κα­τ’ αρ­χάς, η α­φή­γη­ση πα­ρα­μέ­νει στα­θε­ρά στο τρί­το πρό­σω­πο, δη­λώ­νο­ντας άλ­λο­τε έ­ναν πα­ντε­πό­πτη α­φη­γη­τή και άλ­λο­τε, τις σκέ­ψεις και τις ε­ναλ­λα­γές διά­θε­σης του κε­ντρι­κού χα­ρα­κτή­ρα, δη­λα­δή κά­τι σαν ε­σω­τε­ρι­κός μο­νό­λο­γος. Αυ­τό το κε­ντρι­κό πρό­σω­πο δεν ο­νο­μα­τί­ζε­ται, προ­βάλ­λει, ό­μως, ως κυ­ρίαρ­χο σε έ­να μυ­θο­πλα­στι­κό θία­σο α­πό ελ­λει­πτι­κώς σκια­γρα­φη­μέ­να πρό­σω­πα. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό στοι­χείο των τριών πε­ζών εί­ναι η ι­διό­τυ­πη δο­μή τους σε σχέ­ση με την πα­ρά­με­τρο του χρό­νου, που δια­μορ­φώ­νε­ται α­πο­σπα­σμα­τι­κή και πο­λυε­πί­πε­δη έ­να­ντι της ευ­θύ­γραμ­μης α­νέ­λι­ξης των συμ­βά­ντων. Ως προς αυ­τό το ση­μείο, ο συγ­γρα­φέ­ας α­πο­δει­κνύε­ται έ­νας homo ludens, κα­θώς ε­πι­νο­εί στρα­τη­γή­μα­τα, α­φη­γη­μα­τι­κά και γλωσ­σι­κά, τα ο­ποία προ­δια­θέ­τουν για την έκ­πλη­ξη του τέ­λους ή, ως εί­θι­σται να α­πο­κα­λεί­ται, την α­να­τρο­πή των α­να­γνω­στι­κών προσ­δο­κιών. Αν και το πρό­σφα­το βι­βλίο, ί­σως α­πο­δειχ­θεί για τον ση­με­ρι­νό α­να­γνώ­στη, που δια­βά­ζει εν τά­χει, πε­ρισ­σό­τε­ρο του δέ­ο­ντως ναρ­κο­θε­τη­μέ­νο.

Μέ­ρος της κύ­πριας ι­διο­προ­σω­πίας  του Μι­χα­η­λί­δη συ­νι­στά η εμ­μο­νή του με την Ιστο­ρία των Ελλή­νων. Μα­κράν του ι­στο­ρι­κού μυ­θι­στο­ρή­μα­τος, α­να­μο­χλεύει έ­να δια­χρο­νι­κό υ­πό­στρω­μα. Στο πρώ­το, «Ο Οστε­ο­φύ­λαξ», δί­νει μια ι­στο­ρι­κή φα­ντα­σμα­γο­ρία, με βά­θος χρό­νου την γέ­νε­ση του νε­ο­ελ­λη­νι­κού κρά­τους. Δεν πρό­κει­ται για μια στα­τι­κή ει­κό­να ι­στο­ρι­κού εγ­χει­ρι­δίου, κα­θώς, με το τέ­χνα­σμα του ο­στε­ο­φυ­λα­κίου, α­να­δει­κνύο­νται οι με­τα­βαλ­λό­με­νες, σύμ­φω­να με τις ο­ρέ­ξεις κά­θε ε­πο­χής, προο­πτι­κές. Στο δεύ­τε­ρο, «Τα κρό­τα­λα του χρό­νου», δη­μιουρ­γώ­ντας ει­σα­γω­γι­κά μυ­θι­κή χροιά, ε­στιά­ζει στο Κί­νη­μα της 3ης Σε­πτεμ­βρίου 1843, ό­που ε­κεί α­δελ­φώ­νει τον Μα­κρυ­γιάν­νη με κύ­πριους πα­τριώ­τες. Έτσι, βρί­σκει την ευ­και­ρία να δεί­ξει τις συμ­βα­δί­ζου­σες τύ­χες του Ελλα­δι­κού κρά­τους και του κυ­πρια­κού ελ­λη­νι­σμού. Στο τρί­το, ε­στιά­ζει στο τε­τρά­πτυ­χο, Χού­ντα-Πο­λυ­τε­χνείο-Κυ­πρια­κό-Με­τα­πο­λί­τευ­ση, που α­πο­τε­λεί τις πιο πρό­σφα­τες μεί­ζο­νες πε­ρι­πέ­τειες του τό­που αλ­λά και ε­κεί­νες που έ­δε­σαν πε­ρισ­σό­τε­ρο πα­ρά πο­τέ τις τύ­χες Ελλά­δας και Κύ­πρου.

Οι α­φε­τη­ρίες της Με­τα­πο­λί­τευ­σης α­πέ­χουν λι­γό­τε­ρο α­πό μι­σό αιώ­να, τη χρο­νι­κή α­πό­στα­ση που έ­χει θεω­ρη­θεί ως η α­να­γκαία για τον χα­ρα­κτη­ρι­σμό μιας πε­ριό­δου ως ι­στο­ρι­κής. Αυ­τή η σχε­τι­κή χρο­νι­κή εγ­γύ­τη­τα α­πο­τρέ­πει τον συγ­γρα­φέα α­πό μια πα­ρω­δια­κή πα­ρου­σία­ση, την ο­ποία εί­χε με δε­ξιό­τη­τα εκ­με­ταλ­λευ­θεί στο πρώ­το του βι­βλίο. Δε­δο­μέ­νου ό­τι μό­λις τώ­ρα έ­χει ξε­κι­νή­σει η α­πο­κα­θή­λω­ση του τε­τρά­πτυ­χου α­πό την πα­ρα­κα­τα­θή­κη των ο­σίων και ιε­ρών του έ­θνους, η α­νά­κλη­σή του στα πρό­σφα­τα μυ­θι­στο­ρή­μα­τα πνί­γε­ται στις στε­ρεό­τυ­πες σκη­νές και τις κλι­σέ εκ­φρά­σεις. 

Ο Μι­χα­η­λί­δης, αν δεν δια­φεύ­γει ο­λο­σχε­ρώς αυ­τήν την ε­πι­κίν­δυ­νη πα­γί­δευ­ση, του­λά­χι­στον την δι­καιο­λο­γεί, α­φού δεν α­νι­στο­ρεί τα γε­γο­νό­τα αλ­λά τα πα­ρου­σιά­ζει ό­πως βιώ­νο­νται. Ο συ­γκε­κρι­μέ­νος α­φη­γη­μα­τι­κός τρό­πος φέρ­νει φρι­κια­στι­κές και α­πω­θη­τι­κές σκη­νές, που έ­χουν πολ­λα­πλώς α­νι­στο­ρη­θεί υ­πό μορ­φή μαρ­τυ­ρίας. Πα­ρά τις αλ­λα­γές στους κα­νό­νες της αι­σθη­τι­κής, πι­στεύου­με ό­τι η διά­κρι­ση, που έ­κα­ναν οι πα­λαιό­τε­ροι, α­νά­με­σα στο τρα­γι­κό και το α­η­δές πα­ρα­μέ­νει κα­θο­ρι­στι­κή. Κα­θώς, μά­λι­στα, η α­φή­γη­σή του Μι­χα­η­λί­δη δεν α­νή­κει στις ελ­λει­πτι­κού τύ­που διη­γή­σεις, η ε­ντύ­πω­ση ε­πι­τεί­νε­ται. Όπως και να έ­χει, με αυ­τόν τον τρό­πο ε­πι­ζη­τά να α­πο­δώ­σει τα αι­σθή­μα­τα ε­νός κρα­τού­με­νου, που α­γνο­εί το λό­γο σύλ­λη­ψής του και εν α­να­μο­νή της α­νά­κρι­σης, βρί­σκε­ται έρ­μαιο ποι­κί­λων α­ντι­φα­τι­κών εκ­δο­χών, κα­θώς φα­ντα­σιώ­νε­ται πλε­κτά­νες και προ­δο­σίες της α­γα­πη­μέ­νης γυ­ναί­κας και των συ­ντρό­φων. 

Όλα συμ­βαί­νουν μέ­σα σε έ­να διή­με­ρο, που το­πο­θε­τεί­ται λί­γο με­τά την 23η Δε­κεμ­βρίου 1975, κα­τά την ο­ποία δο­λο­φο­νή­θη­κε ο ει­δι­κός βο­η­θός του α­με­ρι­κα­νού πρέ­σβη Τζακ Κιού­μπι­τς, ο Ρί­τσαρ­ντ Γουέ­λς, με τρεις σφαί­ρες· δυο στην καρ­διά και μια στο κε­φά­λι. Ο Γουέ­λς ή­ταν σταθ­μάρ­χης της CIA στην Ελλά­δα και την ευ­θύ­νη της δο­λο­φο­νίας του εί­χε α­να­λά­βει η «Επα­να­στα­τι­κή Οργά­νω­ση 17 Νοέμ­βρη», που έ­κα­νε με αυ­τήν την παρ­θε­νι­κή της εμ­φά­νι­ση. Κρυ­πτι­κή η α­φή­γη­ση τον α­να­φέ­ρει ως Αμε­ρι­κά­νο και κά­νει λό­γο “για μια σκο­τει­νή ορ­γά­νω­ση, που α­ντρώ­θη­κε στα χρό­νια της Χού­ντας και που τώ­ρα έ­παιρ­νε εκ­δί­κη­ση”. Πλα­γίως θυ­μί­ζει πως, τό­τε, η εν λό­γω Οργά­νω­ση α­ντι­προ­σώ­πευε για ο­ρι­σμέ­νους “έ­να τολ­μη­ρό κοι­νω­νι­κό ό­ρα­μα”. Κα­τά τα άλ­λα, το διή­με­ρο α­πλώ­νε­ται χρο­νι­κά με α­να­δρο­μές στα χρό­νια πριν τη Χού­ντα, αλ­λά και προ­βο­λές με­τά το 1990. Αυ­τές οι προ­βο­λές του κρα­τού­με­νου σε έ­να με­τα­γε­νέ­στε­ρο χρό­νο α­πο­τε­λούν νύ­ξη για το α­δια­σα­φή­νι­στο πα­ρόν της α­φή­γη­σης, του ο­ποίου ο προσ­διο­ρι­σμός φυ­λάσ­σε­ται ως κα­τα­κλεί­δα. 

Οι πρω­τό­τυ­ποι τίτ­λοι φαί­νε­ται πως εί­ναι προ­νό­μιο των ποιη­τών. Του Μι­χα­η­λί­δη εί­ναι πρω­τό­τυ­ποι αλ­λά και καί­ριοι, κα­θώς πα­ρα­πέ­μπουν στον μυ­θο­πλα­στι­κό πυ­ρή­να. Στο πρό­σφα­το, ο α­φη­γη­τής, στα χρό­νια της Χού­ντας, εί­ναι φοι­τη­τής της Φι­λο­σο­φι­κής Σχο­λής Αθη­νών. Μέ­νει με το πα­ρά­πο­νο πως στά­θη­κε κο­μπάρ­σος στα γε­γο­νό­τα, ζη­λεύο­ντας τις η­ρωι­κές στά­σεις και τις α­ντο­χές των γύ­ρω του. Κα­θώς α­να­φέ­ρει έ­να πραγ­μα­τι­κό πρό­σω­πο για συμ­φοι­τη­τή του, τον πα­τρι­νό συγ­γρα­φέα Κώ­στα Λο­γα­ρά, δη­λώ­νει εμ­μέ­σως την η­λι­κία του, ε­ντασ­σό­με­νους στους γεν­νη­θέ­ντες του 1950. Όντας κρα­τού­με­νος, δια­λο­γί­ζε­ται με τον ε­αυ­τό του. Εκτός α­πό τους βα­σα­νι­στές του, που α­πο­κα­λεί “νά­νο” και “ε­πι­στή­μο­να”, συ­νε­χώς πα­ρών εί­ναι “ο α­να­κρι­τής”. Ή κα­λύ­τε­ρα η σκιά του, ό­πως προσ­διο­ρί­ζει ό­ταν τον α­να­φέ­ρει για πρώ­τη φο­ρά, ε­νώ, στη συ­νέ­χεια, τον θέ­λει πά­ντο­τε να βρί­σκε­ται “στο σκιό­φως” ή, ε­ναλ­λα­κτι­κά, “στη σκιά της σκιάς του”, σαν “θο­λή φι­γού­ρα”. Αυ­τός το θή­ρα­μα και ε­κεί­νος ο θη­ρευ­τής, με κύ­ριο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό του δεύ­τε­ρου ό­τι “δεν α­πα­ντά πο­τέ”. 

Ο κρα­τού­με­νος κρο­τα­λί­ζει τα δά­χτυ­λά του, ό­μως “τα κρό­τα­λα του χρό­νου”, σύμ­φω­να και με τον τίτ­λο του προ­η­γού­με­νου βι­βλίου του, σε αυ­τήν την ι­στο­ρία τα παί­ζει “ο α­να­κρι­τής”. Προ­βάλ­λει ως ευ­θεία πα­ρα­πο­μπή “στον σύ­ντρο­φο α­να­κρι­τή”, την πιο ε­φιαλ­τι­κή μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κή φι­γού­ρα της με­τα­πο­λε­μι­κής λο­γο­τε­χνίας. Ο Μι­χα­η­λί­δης, με ση­μειώ­σεις, στο τέ­λος του βι­βλίου, κα­τα­γρά­φει τα δά­νεια. Μό­νο, ω­στό­σο, τα κα­τά λέ­ξη α­πό κά­ποιο πρω­τό­τυ­πο. Η “συ­νο­μι­λία” του «Ανα­κρι­τή» με «Το κι­βώ­τιο» του Άρη Αλε­ξάν­δρου δεν χρειά­ζε­ται υ­πό­μνη­ση. Υπάρ­χουν, ως κα­θο­ρι­στι­κά στοι­χεία, η α­πο­μό­νω­ση του ή­ρωα, οι α­προσ­διό­ρι­στες κα­τη­γο­ρίες, το αί­σθη­μα  του ε­πεί­γο­ντος ό­σο α­φο­ρά τη διευ­κρί­νι­ση της α­θωό­τη­τάς του, το πλή­θος των α­λη­θο­φα­νών εκ­δο­χών που αλ­λη­λο­συ­γκρούο­νται, η συ­νε­χής αλ­λα­γή της γραμ­μής υ­πε­ρά­σπι­σής του και κυ­ρίως, η σιω­πή της ε­ξου­σίας, που εκ­προ­σω­πεί ο α­να­κρι­τής. Και ε­δώ, κυ­ριαρ­χεί κλί­μα α­να­σφά­λειας και φό­βου. Δια­φέ­ρει, βε­βαίως, η α­να­τρο­πή του τέ­λους. Δεν λεί­πει, ω­στό­σο, και α­πό την κα­τά­λη­ξη του «Ανα­κρι­τή», η αί­σθη­ση της μα­ταιό­τη­τας. Αί­σθη­ση, που λαν­θά­νει και στο μό­το του βι­βλίου, το ο­ποίο, εκ πρώ­της ό­ψεως, δεί­χνει ο­λωσ­διό­λου α­πρό­σφο­ρο για έ­να πε­ζό ε­στια­σμέ­νο στα πά­θη κά­ποιου που υ­βρί­ζε­ται α­πό την Ασφά­λεια ως “πα­λιο­κουμ­μού­νι”. Η ευ­στο­χία του πα­ρα­θέ­μα­τος α­πο­κα­λύ­πτε­ται με­τά την ο­λο­κλή­ρω­ση της α­νά­γνω­σης.

Το μό­το εί­ναι τα λό­για του Πρό­σπε­ρου στο θε­α­τρι­κό έρ­γο «Η Τρι­κυ­μία»: «...εί­μα­στε α­π’ την ύ­λη που ’ναι φτιαγ­μέ­να τα ό­νει­ρα και τη μι­κρή ζωή μας την κυ­κλώ­νει ο ύ­πνος...»  Το έρ­γο θεω­ρεί­ται το κύ­κνειο ά­σμα του Σαίξ­πη­ρ, τον ο­ποίο ταυ­τί­ζουν με τον Πρό­σπε­ρο, α­πο­δί­δο­ντάς του αυ­το­βιο­γρα­φι­κή πρό­θε­ση. Με τη συ­γκε­κρι­μέ­νη φρά­ση, ο Πρό­σπε­ρος συ­νει­δη­το­ποιεί τη θνη­τό­τη­τά του και α­κό­μη ό­τι η ζωή φθί­νει ό­πως έ­να ό­νει­ρο. Σε έ­να “κα­κό ό­νει­ρο” έ­χει την αί­σθη­ση ό­τι μπαι­νο­βγαί­νει ο α­φη­γη­τής του Μι­χα­η­λί­δη, ό­που, στις κα­τα­βυ­θί­σεις του, ε­ρω­τι­κές μνή­μες α­να­κα­τώ­νο­νται με ε­φιάλ­τες βα­σα­νι­στη­ρίων. Ο συγ­γρα­φέ­ας, πλέ­κο­ντας στην α­φή­γη­ση δι­κούς του κυ­ρίως στί­χους, κα­τορ­θώ­νει να προσ­δώ­σει τη ρευ­στή αί­σθη­ση πως “μ’ έ­να ό­νει­ρο πλα­νιέ­ται μέ­σα σ’ έ­να άλ­λο”, ό­πως στους πα­ρα­μυ­θι­κούς κό­σμους του Σαίξ­πηρ. Όταν ο φό­βος για τη βία, που θα α­σκη­θεί στο σώ­μα, τρε­λαί­νει το θύ­μα, σω­τή­ρια α­πο­βαί­νει η πα­ραί­σθη­ση ε­νός “α­σώ­μα­του με­τεω­ρι­σμού”, που ε­πι­τρέ­πει την α­πο­στα­σιο­ποίη­ση α­πό το σαρ­κίο. Για να υ­πο­ψιά­σου­με τον α­να­γνώ­στη, χω­ρίς να α­πο­κα­λύ­ψου­με το πε­ρί­τε­χνο της ό­λης μυ­θο­πλα­στι­κής σύλ­λη­ψης, θυ­μί­ζου­με ό­τι ο Δυ­τι­κός κό­σμος, α­κό­μη και για θε­ρα­πευ­τι­κούς σκο­πούς, σε βίαια μέ­σα κα­τα­φεύ­γει.

 Από τον κ. Γιάν­νη Ξού­ρια λά­βα­με η­λεκ­τρο­νι­κή ε­πι­στο­λή σχε­τι­κά με τον τρό­πο α­να­φο­ράς του σε δη­μο­σίευ­μά μας (23 Δεκ. 2012), την ο­ποία και δη­μο­σιεύου­με μα­ζί με τις α­πα­ραί­τη­τες ε­ξη­γή­σεις.

 Κυ­ρία Θε­ο­δο­σο­πού­λου,

 Διά­βα­σα με εν­δια­φέ­ρον τη βι­βλιο­κρι­τι­κή σας για το έρ­γο του Ιω­σήφ Σιακ­κή Δ. Γ. Κα­μπού­ρο­γλου. Η ζωή και το έρ­γο του, Αθή­να (ΜΙΕΤ) 2012, στην ο­ποία μου α­πο­δί­δε­τε ι­διό­τη­τα (του ε­πι­με­λη­τή) και ε­νέρ­γειες («[...] ε­πεμ­βαί­νουν διορ­θω­τι­κά [ενν. στο ό­νο­μα του Κα­μπού­ρο­γλου] οι ε­πι­με­λη­τές [...]») που α­ντί­στοι­χα ού­τε έ­χω ού­τε διέ­πρα­ξα.

 Αντι­θέ­τως, η α­νά­μει­ξή μου υ­πήρ­ξε πο­λύ συ­γκε­κρι­μέ­νη και πά­ντως δια­φο­ρε­τι­κή. Ποια ή­ταν η α­νά­μει­ξή μου δη­λώ­νε­ται με σα­φή­νεια στο ί­διο το βι­βλίο. Συ­γκε­κρι­μέ­να:

  Στη σ. 6 α­να­φέ­ρε­ται: «Το ΜΙΕΤ ευ­χα­ρι­στεί θερ­μά τον κα­θη­γη­τή Αλέ­ξη Πο­λί­τη [α­να­ρω­τιέ­μαι για­τί δεν προ­σμε­τρά­ται στους ε­πι­με­λη­τές] και τον Γιάν­νη Ξού­ρια [...] για τη βοή­θειά τους στην ε­πι­μέ­λεια της έκ­δο­σης». Άρα, «βοή­θεια στην ε­πι­μέ­λεια» και ό­χι «ε­πι­μέ­λεια». Ποια ή­ταν αυ­τή η βοή­θεια, πε­ρι­γρά­φε­ται στο εκ­δο­τι­κό ση­μείω­μα, ό­που στις σ. 258-259 α­να­φέ­ρο­νται τα ε­ξής: «Στις υ­πο­ση­μειώ­σεις και στη βι­βλιο­γρα­φία, α­κο­λου­θώ­ντας τη γνώ­μη του Αλέ­ξη Πο­λί­τη και χά­ρη στην αυ­το­ψία τού [...] Γιάν­νη Ξού­ρια, προ­σθέ­σα­με ε­ντός α­γκυ­λών στοι­χεία ε­πι­βο­η­θη­τι­κά για τον ση­με­ρι­νό α­να­γνώ­στη ή διορ­θώ­σα­με σιω­πη­ρά μι­κρές α­βλε­ψίες». Δη­λα­δή, α­νέ­τρε­ξα και εί­δα βι­βλιο­γρα­φι­κές α­να­φο­ρές του Σιακ­κή που φαί­νο­νταν προ­βλη­μα­τι­κές, ε­πα­λή­θευ­σα την α­κρί­βειά τους και υ­πέ­δει­ξα κά­ποιες α­βλε­ψίες ή κά­ποιες ε­πι­πρό­σθε­τες βι­βλιο­γρα­φι­κές πλη­ρο­φο­ρίες που θα βο­η­θού­σαν έ­ναν σύγ­χρο­νο α­να­γνώ­στη να α­να­ζη­τή­σει τα α­να­φε­ρό­με­να έρ­γα. Και α­πλώς υ­πέ­δει­ξα και σε κα­μιά πε­ρί­πτω­ση δεν α­πο­φά­σι­σα ού­τε τι α­πό το υ­λι­κό αυ­τό θα πε­ρά­σει στη Βι­βλιο­γρα­φία και στις υ­πο­ση­μειώ­σεις ού­τε με ποιον τρό­πο.

   Συ­νε­πώς, ού­τε ε­πι­με­λη­τής υ­πήρ­ξα ού­τε με το ό­νο­μα του Κα­μπού­ρο­γλου α­σχο­λή­θη­κα.

   Ευ­χα­ρι­στώ πο­λύ. 

    Στη σε­λί­δα τίτ­λου του βι­βλίου δεν α­να­φέ­ρε­ται ε­πι­με­λη­τής, μό­νο στον κο­λο­φώ­να, η ε­πι­μέ­λεια α­πο­δί­δε­ται στην Ελέ­νη Μι­χα­λο­πού­λου, η ο­ποία συ­νέ­τα­ξε και το ευ­ρε­τή­ριο. Πράγ­μα­τι, στη σε­λί­δα 6, “το ΜΙΕΤ ευ­χα­ρι­στεί θερ­μά τον κα­θη­γη­τή Αλέ­ξη Πο­λί­τη και τον Γιάν­νη Ξού­ρια, λέ­κτο­ρα νε­ο­ελ­λη­νι­κής φι­λο­λο­γίας στο Πα­νε­πι­στή­μιο Αθη­νών, για την βοή­θειά τους στην ε­πι­μέ­λεια της έκ­δο­σης”. Πράγ­μα­τι, το εκ­δο­τι­κό ση­μείω­μα διευ­κρι­νί­ζει σε τι συ­νί­στα­ται αυ­τή η βοή­θεια. Σύμ­φω­να με αυ­τό, του­λά­χι­στον κα­τά τη δι­κή μας α­νά­γνω­ση, ο μεν Κα­θη­γη­τής εί­χε “τη γνώ­μη” πως οι υ­πο­ση­μειώ­σεις και η βι­βλιο­γρα­φία του συγ­γρα­φέα χρειά­ζο­νταν έ­λεγ­χο για “μι­κρές α­βλε­ψίες” και πρό­σθε­τα στοι­χεία, ο δε “νε­ο­ελ­λη­νι­στής φι­λό­λο­γος”, ό­πως χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται ο Λέ­κτο­ρας, α­νέ­λα­βε να την υ­λο­ποιή­σει. Δε­δο­μέ­νου ό­τι ο Πο­λί­της εί­ναι και μέ­λος του Δ.Σ. του ΜΙΕ­Τ, υ­πο­θέ­σα­με ό­τι ο ρό­λος του ή­ταν μό­νο γνω­μο­δο­τι­κός, ε­ξού και η μη α­να­φο­ρά του ο­νό­μα­τός του. Όσο α­φο­ρά την α­να­βάθ­μι­ση “της βοή­θειας στην ε­πι­μέ­λεια” που πρό­σφε­ρε ο κ. Ξού­ριας σε “ε­πι­μέ­λεια”, αυ­τή έρ­χε­ται ως αυ­το­νό­η­τη λό­γω της μορ­φής που εί­χαν οι πα­ρα­τη­ρή­σεις μας, κα­θώς ε­στιά­ζο­νταν, α­κρι­βώς, στις “μι­κρές α­βλε­ψίες” του κει­μέ­νου. Αυ­τές εί­ναι ε­κεί­νες που χρειά­ζο­νταν με­γα­λύ­τε­ρες ή και πρό­σθε­τες υ­πο­ση­μειώ­σεις. Ορι­σμέ­νες, μά­λι­στα, πα­ρα­τη­ρή­σεις μας α­να­φέ­ρο­νται στους προ­γό­νους του Δη­μη­τρίου Κα­μπού­ρο­γλου, οι ο­ποίοι συ­νυ­πήρ­ξαν στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη την προ­ε­πα­να­στα­τι­κή πε­ρίο­δο και κα­τά τις σφα­γές του 1821 με τον Κων­στα­ντί­νο Οι­κο­νό­μου τον εξ Οι­κο­νό­μων, για τον ο­ποίο ο κ. Ξού­ριας ε­ξέ­δω­σε προ πε­ντα­ε­τίας μια μο­να­δι­κή με­λέ­τη. Κα­τά τα άλ­λα, α­πό έ­ναν “νε­ο­ελ­λη­νι­στή φι­λό­λο­γο” ό­πως ο κ. Ξού­ριας, που, ε­πι­προ­σθέ­τως, εί­ναι και ποιη­τής και Αθη­ναίος, θα α­να­με­νό­ταν να “γο­η­τευ­θεί” α­πό τη μορ­φή του Κα­μπού­ρο­γλου και οι “σιω­πη­ρές ε­πεμ­βά­σεις του” να εί­ναι κα­τά πο­λύ ε­κτε­νέ­στε­ρες των δη­λω­μέ­νων με α­γκύ­λες, οι ο­ποίες πε­ριο­ρί­ζο­νται σε λι­γο­στές προ­σθή­κες σχε­τι­κά με πρό­σφα­τες εκ­δό­σεις. Όσο α­φο­ρά τις πρό­σφα­τες εκ­δό­σεις, η πα­ρα­πο­μπή στις δυο προ­η­γού­με­νες βιο­γρα­φίες Κα­μπού­ρο­γλου θα ή­ταν βο­η­θη­τι­κή για τον ση­με­ρι­νό α­να­γνώ­στη. Τέ­λος, σχε­τι­κά με το ό­νο­μα Κα­μπού­ρο­γλου, θα μας ε­πι­τρέ­ψει να ε­πι­μεί­νου­με ό­τι “α­σχο­λή­θη­κε”, α­φού η υ­πο­ση­μείω­ση στη σε­λί­δα 14 ό­τι “το ό­νο­μα στην ο­νο­μα­στι­κή εμ­φα­νί­ζε­ται ε­ξαρ­χής και με τους δυο τύ­πους: Κα­μπού­ρο­γλους και Κα­μπού­ρο­γλου” εί­ναι “ε­ντός α­γκυ­λώ­ν”.  

Εί­ναι γνω­στή η ευ­χή να τα χι­λιά­σεις. Σχή­μα λό­γου κα­θ’ υ­περ­βο­λήν, προς το­νι­σμό ε­νός χρό­νια πολ­λά. Μια α­πό τις πά­μπολ­λες ευ­χε­τι­κές εκ­φρά­σεις, που ε­πα­να­λαμ­βά­νου­με χω­ρίς να κυ­ριο­λε­κτού­με. Ένας γλυ­κός λό­γος, που ου­δείς τον εν­νο­εί, δε­δο­μέ­νου ό­τι α­νή­κει στη σφαί­ρα του μυ­θι­κού, τό­σο για πρό­σω­πα ό­σο, σή­με­ρα πλέ­ον, και για εγ­χει­ρή­μα­τα. Να, ό­μως, που το Ex Libris, πα­ρά πά­σαν προσ­δο­κία, τα κα­τά­φε­ρε. Τω ό­ντι, μέ­γα ε­πί­τευγ­μα, ό­σο, εν τέ­λει, και α­διά­φο­ρο. Ένας ά­θλος, που δεν θα κα­τα­γρα­φεί στα χρο­νι­κά του Τύ­που, ού­τε καν θα ε­πι­ση­μαν­θεί ως γε­νό­με­νος. Η δρά­κα των α­να­γνω­στών του μό­λις που θα πα­ρα­τη­ρή­σει τον στρογ­γυ­λό αύ­ξο­ντα α­ριθ­μό, αν τον πα­ρα­τη­ρή­σει. Δυ­στυ­χώς, πρό­κει­ται για μια σε­λί­δα βι­βλίου, που δεν α­πέ­κτη­σε ευ­ρύ α­να­γνω­στι­κό κοι­νό, ού­τε καν με τα δε­δο­μέ­να της ε­φη­με­ρί­δας, στις σε­λί­δες της ο­ποίας συ­να­ριθ­μεί­ται χω­ρίς να  κα­τορ­θώ­σει να α­πο­τε­λέ­σει ορ­γα­νι­κό τμή­μα της. Κά­τι σαν τη μύ­γα μες στο γά­λα, που κα­νείς δεν α­πο­φα­σί­ζει να την α­φαι­ρέ­σει.  Ακό­μη πρό­σφα­τα, η διεύ­θυν­ση της ε­φη­με­ρί­δας έ­δει­ξε ό­τι δεν δια­βά­ζει την εν λό­γω σε­λί­δα, ού­τε καν ό­ταν αυ­τό κα­θί­στα­ται α­να­γκαίο προς δια­μόρ­φω­ση γνώ­μης, προ­τι­μώ­ντας το ρό­λο του Πο­ντίου Πι­λά­του. Κα­κά τα ψέ­μα­τα, το χι­λιο­σέ­λι­δο Ex Libris δεν α­ρέ­σει ού­τε ε­ντός οι­κο­γε­νείας, ού­τε ε­κτός. Κι αν κά­ποιοι αν­τλούν α­πό αυ­τό έ­μπνευ­ση ή και δε­δο­μέ­να, κα­τά κα­νό­να, δεν α­ξιο­λο­γούν να το μνη­μο­νεύ­σουν. Τε­λι­κά, ο μό­νος λό­γος της μα­κρο­ζωίας του εί­ναι για­τί ο συ­ντά­κτης του α­νέ­κα­θεν δια­σκέ­δα­ζε και ε­ξα­κο­λου­θεί να δια­σκε­δά­ζει γρά­φο­ντάς το. Αυ­τόν, έ­να μό­νο πράγ­μα τον θλί­βει. Οι σκω­πτι­κοί και ε­πι­θε­τι­κοί υ­παι­νιγ­μοί, ι­διαί­τε­ρα ό­ταν αυ­τοί εί­ναι α­πρό­κλη­τοι.

Για την χι­λιο­στή σε­λί­δα του Ex Libris, ε­πι­λέ­ξα­με να δη­μο­σιεύ­σου­με μια πα­λαιό­τε­ρη βι­βλιο­πα­ρου­σία­ση, που η μα­ταίω­ση της δη­μο­σίευ­σής της μας ά­φη­σε μια αί­σθη­ση α­δι­κίας. Για­τί δεν εί­ναι α­δι­κία α­πό τον Θεό, να γρά­φε­ται μια βι­βλιο­πα­ρου­σία­ση για βι­βλια­κό έν­θε­το ε­φη­με­ρί­δας, με την ο­ποία υ­πάρ­χει σχέ­ση α­μει­βό­με­νης ερ­γα­σίας, αυ­τή να σε­λι­δο­ποιεί­ται και μά­λι­στα, με πε­ρα­σμέ­νη την η­με­ρο­μη­νία κυ­κλο­φο­ρίας του φύλ­λου της ε­φη­με­ρί­δας και τε­λι­κά, πο­τέ να μην δη­μο­σιεύε­ται. Κά­τι σαν τη νύ­φη, που την ε­γκα­τα­λεί­πει ο γα­μπρός στα σκα­λο­πά­τια της εκ­κλη­σίας. Αρχι­κά, λό­γω κυ­λιό­με­νων 48ω­ρων α­περ­γιών των α­πλή­ρω­των ερ­γα­ζο­μέ­νων της ε­φη­με­ρί­δας, που κρά­τη­σαν κο­ντά έ­να χρό­νο, και στη συ­νέ­χεια, ό­ταν η ε­φη­με­ρί­δα ε­πα­νήλ­θε, λό­γω αιφ­νι­δια­στι­κής α­πό­φα­σης των διευ­θυ­νό­ντων να γί­νει αλ­λα­γή των συ­ντα­κτών του έν­θε­του. Αύ­ταν­δρη πή­γε η ο­μά­δα, δη­μο­κρα­τι­κά, χω­ρίς ε­πι­με­ρι­στι­κά κρι­τή­ρια α­ξιο­λό­γη­σης. Ο βι­βλιο­πα­ρου­σια­στής, ω­στό­σο, λό­γω σχε­τι­κής μα­κρο­η­μέ­ρευ­σής του –με­τρού­σε 145 βι­βλιο­πα­ρου­σιά­σεις, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νης της α­δη­μο­σίευ­της– αλ­λά και ε­πει­δή α­νέ­με­νε ε­πί έ­να χρό­νο στο α­κου­στι­κό του, σαν να ψή­λω­σε ο νους του, εί­χε την α­παί­τη­ση προ­σω­πι­κής ε­νη­μέ­ρω­σης - αν εί­ναι πο­τέ δυ­να­τόν.

Ανα­δη­μο­σιεύου­με τη βι­βλιο­πα­ρου­σία­ση, πα­ρό­τι το βι­βλίο εκ­δό­θη­κε Οκτώ­βριο 2011 και α­πό τό­τε έ­κα­νε μια ι­κα­νο­ποιη­τι­κή πο­ρεία. Δεν μπή­κε μεν στις λί­στες των μπε­στ σέ­λε­ρ, κά­τι που συ­νι­στά πλέ­ον την κυ­ρίαρ­χη ε­πι­δίω­ξη των συγ­γρα­φέων, αλ­λά προ­κρί­θη­κε στις βρα­χείες λί­στες των δυο  α­πό τα τέσ­σε­ρα υ­πάρ­χο­ντα ε­τή­σια βρα­βεία: στην τε­λι­κή δε­κά­δα του «Δια­βά­ζω», στην τε­λι­κή ε­πτά­δα του «The Athens Prize for literature». Έμει­νε, ω­στό­σο, ε­κτός της τε­λι­κής λί­στας του Βρα­βείου των Ανα­γνω­στών, πα­ρό­λο που αυ­τή πε­ριε­λάμ­βα­νε 19 βι­βλία, ό­πως και της τε­λι­κής ε­πτά­δας των Κρα­τι­κών Βρα­βείων Λο­γο­τε­χνίας. Τε­λι­κά, ο Πα­να­γιω­τό­που­λος α­πέ­σπα­σε το πρώ­το λο­γο­τε­χνι­κό του βρα­βείο, που ή­ταν αυ­τό του Πέ­τρου Χά­ρη της Ακα­δη­μίας Αθη­νών. Να ση­μειώ­σου­με, εκ των υ­στέ­ρων, την α­πο­ρία μας για την πο­ρεία ε­νός άλ­λου μυ­θι­στο­ρή­μα­τος, συγ­γε­νι­κού θε­μα­τι­κά, και, κα­τ’ ε­μάς, ι­διαί­τε­ρα εν­δια­φέ­ρο­ντος, το ο­ποίο και α­να­φέ­ρου­με στη βι­βλιο­πα­ρου­σία­σή μας. Το μυ­θι­στό­ρη­μα του Μά­κη Κα­ρα­γιάν­νη, «Το ό­νει­ρο του Οδυσ­σέ­α», που φαί­νε­ται ό­τι ου­δό­λως συ­γκί­νη­σε τις ο­μά­δες των κρι­τών.

Σαν το μή­λο του Νεύ­τω­να φαί­νε­ται ό­τι λει­τούρ­γη­σε η πρό­σφα­τη κρί­ση στους συγ­γρα­φείς. Όντας υ­πο­ψια­σμέ­νοι ψυ­χα­νε­μί­ζο­νταν ό­τι ό­λα δεν πή­γαι­ναν κα­λά, αλ­λά έ­λα που ό­λα γι’ αυ­τούς έ­βαι­ναν κα­τ’ ευ­χήν. Όμως η χιο­νο­στι­βά­δα του τε­λευ­ταίου ε­νά­μι­σι χρό­νου, τους έ­βγα­λε α­πό τη νιρ­βά­να, ξε­μπλο­κά­ρο­ντας την έ­μπνευ­ση. Την πα­ρο­μοίω­ση με το “μή­λο” την δα­νει­στή­κα­με α­πό το πρώ­το βι­βλίο του Νί­κου Πα­να­γιω­τό­που­λου, «Η ε­νο­χή των υ­λι­κών», τη μο­να­δι­κή συλ­λο­γή διη­γη­μά­των. Έτσι α­πο­κα­λεί ε­κεί κά­θε ε­ξαι­ρε­τι­κό γε­γο­νός, που α­να­γκά­ζει τους ή­ρωες να δουν με δια­φο­ρε­τι­κή μα­τιά τη ζωή τους. Πά­ντως, το πρώ­το “μή­λο”, που έ­πε­σε στο δι­κό του κε­φά­λι, το 1993, ό­ταν συ­μπλή­ρω­νε τα τριά­ντα, ή­ταν η διά­κρι­ση διη­γή­μα­τός του σε δια­γω­νι­σμό πε­ριο­δι­κού. Αμ’ έ­πος α­μ’ έρ­γον, τέσ­σε­ρα χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, ε­ξέ­δι­δε τη συλ­λο­γή, και στη σει­ρά, δυο μυ­θι­στο­ρή­μα­τα, α­πό έ­να κά­θε χρό­νο. Με το πρώ­το έ­κλει­σε τους λο­γα­ρια­σμούς με τα παι­δι­κά του χρό­νια, ε­νώ με το δεύ­τε­ρο πέ­ρα­σε ως διάτ­των α­στήρ α­πό το χώ­ρο της ε­πι­στη­μο­νι­κής φα­ντα­σίας. Γυρ­νώ­ντας ο αιώ­νας, ε­πα­νήλ­θε στη ρε­α­λι­στι­κή α­φή­γη­ση με το νε­ο­η­θο­γρα­φι­κό διή­γη­μα «Άμοι­ρο Μα­ρά­κι», δη­μο­σιευ­μέ­νο στο νεό­τευ­κτο τό­τε πε­ριο­δι­κό της γε­νιάς του, «Να έ­να μή­λο», και το μυ­θι­στό­ρη­μα «Αγιο­γρα­φία» για έ­ναν “α­γιο­πα­τέ­ρα”, ό­χι τον Χρι­στό­φο­ρο Πα­να­γιω­τό­που­λο, τον ε­πο­νο­μα­ζό­με­νο Πα­που­λά­κο, αλ­λά τον φα­ντα­στι­κό Ιωάν­νη Ορφα­νό, που βρή­κε οικ­τρό τέ­λος στα χέ­ρια των πι­στών του. Αυ­τό συ­νέ­βη στο φα­ντα­στι­κό χω­ριό Θερ­μό της Αρκα­δίας. Όπως, ό­μως, υ­παι­νίσ­σε­ται στην τε­λευ­ταία σε­λί­δα του πρό­σφα­του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος, ε­κεί­νη την ι­στο­ρία, α­πό τα χρό­νια των παπ­πού­δων του, μπο­ρεί να την ε­μπνεύ­στη­κε α­πό το Θέρ­μο της Αι­τω­λίας. Εκεί τρα­γου­διέ­ται το δη­μο­τι­κό «Ρού­σα πα­πα­διά», που οι στί­χοι του δέ­νουν με την και­νού­ρια ι­στο­ρία, την ο­ποία άρ­χι­σε, λέει, να γρά­φει το κα­λο­καί­ρι των Ολυ­μπια­κών Αγώ­νων, για να κλεί­σει τους εκ­κρε­μείς λο­γα­ρια­σμούς με τη γε­νιά του. Εκτός κι αν η κρί­ση φέ­ρει και δεύ­τε­ρη ή και τρί­τη ι­στο­ρία, δη­λα­δή τρι­λο­γία, ό­πως συ­νέ­βη στην πε­ρί­πτω­ση των α­στυ­νο­μι­κών μυ­θι­στο­ρη­μά­των του Πέ­τρου Μάρ­κα­ρη. Άλλω­στε, και ο Πα­να­γιω­τό­που­λος, το δε­λε­α­στι­κό ε­πί­χρι­σμα του α­στυ­νο­μι­κού ε­πι­χει­ρεί να δώ­σει στο μυ­θι­στό­ρη­μα. 

Η γε­νιά του, ό­πως και ό­λες οι γε­νιές, έ­χει τους Κάϊν και τους Άβελ –αμ­φό­τε­ροι παι­διά του Αδά­μ: «… You inherit the sins, you inherit the flames…» τρα­γου­δά­ει ο Αμε­ρι­κα­νός Μπρους Σπρίν­γκστην στο «Adam raised a Cain», με­τα­φέ­ρο­ντας στους στί­χους του τις α­νη­συ­χίες της δε­κα­ε­τίας του ’70. Ο Πα­να­γιω­τό­που­λος, μη θέ­λο­ντας να α­να­μί­ξει στο μυ­θι­στό­ρη­μα τις γο­νι­κές α­μαρ­τίες, ε­πι­λέ­γει για μό­το κά­ποιους άλ­λους στί­χους α­πό το ί­διο τρα­γού­δι. Τους ζευ­γα­ρώ­νει, μά­λι­στα, με στί­χους  α­πό τον «Μπά­λο» του Σαβ­βό­που­λου, της ί­διας δε­κα­ε­τίας. Πά­ντως, ο συγ­γρα­φέ­ας και η πα­ρέα του εί­ναι παι­διά του α­γα­θού Άβε­λ, ό­πως πε­ρί­λα­μπρα α­πο­δει­κνύει ο τίτ­λος που διά­λε­ξαν για το πε­ριο­δι­κό τους («Να έ­να μή­λο»).

Σε α­ντί­θε­ση με τον κε­ντρι­κό χα­ρα­κτή­ρα στο πρό­σφα­το μυ­θι­στό­ρη­μα του Μά­κη Κα­ρα­γιάν­νη «Το ό­νει­ρο του Οδυσ­σέ­α», οι ή­ρωες του Πα­να­γιω­τό­που­λου δεν έ­παι­ξαν πρω­τα­γω­νι­στι­κό ρό­λο σε κά­ποιο σκάν­δα­λο. Αυ­τός προ­τι­μά­ει μια πα­ρέα α­πό το θία­σο των βο­λε­μέ­νων κο­μπάρ­σων. Τρεις γυ­ναί­κες και δυο ά­ντρες, ό­χι σε σχη­μα­τι­σμό ε­ρω­τι­κών ζευ­γα­ριών, αλ­λά σε κά­τι σαν γαϊτα­νά­κι γύ­ρω α­πό έ­ναν α­ντι­προ­σω­πευ­τι­κό τύ­πο ό­σων κι­νή­θη­καν στο κοι­νω­νι­κό πε­ρι­θώ­ριο. Αν αυ­τός προ­βάλ­λει σαν Άβε­λ, ο Κάϊν εί­ναι ο κλα­σι­κός τύ­πος, που που­λά­ει α­κό­μη και τη μά­να του για να ε­πι­τύ­χει τους σκο­πούς του.  Πα­ντρεύε­ται κό­ρη με­γα­λό­σχη­μου του τό­τε κυ­βερ­νώ­ντος κόμ­μα­τος και με­τα­πη­δά στο χώ­ρο της δια­φή­μι­σης, στον ο­ποίο ερ­γά­ζο­νται και οι υ­πό­λοι­ποι της πα­ρέ­ας. Εύ­στο­χα ο Πα­να­γιω­τό­που­λος χρη­σι­μο­ποιεί το χώ­ρο της δια­φή­μι­σης ως κα­θρέ­φτη της με­ταλ­λα­γής που υ­πέ­στη η ελ­λη­νι­κή κοι­νω­νία. Ωστό­σο, ού­τε αυ­τός ού­τε ο Κα­ρα­γιάν­νης ε­μπλέ­κουν συγ­γρα­φείς και εκ­δό­τες, πα­ρό­τι η γε­νιά τους συ­νε­τέ­λε­σε στη με­τα­μόρ­φω­ση του βι­βλίου σε κα­τα­να­λω­τι­κό α­γα­θό. Συ­μπί­πτουν, ό­μως, σε άλ­λες ε­πι­λο­γές, ό­πως στον χα­ρα­κτή­ρα της ω­ραίας, που βρί­σκει α­νοι­χτές, μα­ζί με τις αν­δρι­κές α­γκά­λες, και τις πόρ­τες υ­ψη­λών θέ­σεων, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων των πα­νε­πι­στη­μια­κών ε­δρών. Επί­σης, ταυ­τί­ζο­νται στην πρό­κρι­ση ως α­φη­γη­τή ε­νός δη­μο­σιο­γρά­φου. Ο Πα­να­γιω­τό­που­λος προ­τι­μά­ει, ό­πως και στο προ­η­γού­με­νο μυ­θι­στό­ρη­μα, δυο αλ­λη­λο­κα­λυ­πτό­με­νες α­φη­γή­σεις. Ως δεύ­τε­ρο α­φη­γη­τή ε­πι­λέ­γει μια διορ­θώ­τρια κει­μέ­νων, που κρα­τά κρι­τι­κή στά­ση α­πέ­να­ντι στους υ­πό­λοι­πους της πα­ρέ­ας, έ­στω και αν βο­λεύε­ται με τις γνω­ρι­μίες τους. 

Ο Κάϊν, για πολ­λά ε­παί­ρε­ται, την πρώ­τη, ό­μως, θέ­ση κα­τέ­χει η βί­λα του, που προέ­κυ­ψε α­πό την α­να­στή­λω­ση δια­τη­ρη­τέ­ου μύ­λου. Εδώ βρί­σκε­ται η δεύ­τε­ρη εύ­στο­χη ε­πι­λο­γή του συγ­γρα­φέα. Για πλεί­στες ό­σες με­ταλ­λα­γές, που συ­νέ­βη­σαν στην Ελλά­δα, κά­νουν λό­γο οι ή­ρωες στο μυ­θι­στό­ρη­μα, αλ­λά μό­νο μια δεί­χνε­ται δια της πλο­κής. Κι αυ­τή εί­ναι η πο­λι­τι­στι­κή, ό­πως εκ­φρά­στη­κε με τις ε­πεμ­βά­σεις στο φυ­σι­κό και δο­μη­μέ­νο πε­ρι­βάλ­λον. Το βα­σι­κό, ό­μως, χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό της   εί­ναι, ό­τι συ­νι­στά τη μο­να­δι­κή με­ταλ­λα­γή που μπο­ρούν να διεκ­δι­κή­σουν, σχε­δόν κα­θ’ ο­λο­κλη­ρία, οι λε­γό­με­νοι κουλ­του­ριά­ρη­δες. Δι­κό τους κα­τόρ­θω­μα εί­ναι η κα­τα­στρα­τή­γη­ση της έν­νοιας του δια­τη­ρη­τέ­ου ε­ντός και ε­κτός ά­στεως, ώ­στε να προ­σαρ­μο­στεί η δια­τή­ρη­ση της πο­λι­τι­στι­κής κλη­ρο­νο­μιάς με το γού­στο και τις α­νέ­σεις τους. Ακό­μη και η ό­ψι­μη φρο­ντί­δα τους για τα πα­λαιά μο­νο­πά­τια δεν γί­νε­ται για το ελ­λη­νι­κό το­πίο, αλ­λά για τον πλου­τι­σμό τους μέ­σω του του­ρι­σμού. Ως πα­ρά­δειγ­μα, ο Πα­να­γιω­τό­που­λος ε­πι­λέ­γει έ­να μο­να­δι­κό θα­λάσ­σιο το­πίο α­πό τα Επτά­νη­σα, ό­που και έ­λα­βαν χώ­ρα τα πρώ­τα οι­κι­στι­κά ε­γκλή­μα­τα, ή­δη, α­πό τα πρώ­τα χρό­νια της Αλλα­γής. Τον Άγιο Νι­κή­τα της Λευ­κά­δας, που α­πό ψα­ρο­χώ­ρι με­τα­μορ­φώ­θη­κε σε του­ρι­στι­κό θέ­ρε­τρο. Ο συ­γκε­κρι­μέ­νος τό­πος προ­σφέ­ρε­ται και για έ­ναν ε­πι­πλέ­ον λό­γο. Έχει την “κρυ­φή” πα­ρα­λία του Μύ­λου, στην ο­ποία πη­γαί­νεις, ό­πως σε ό­λες τις “κρυ­φές” πα­ρα­λίες, με βαρ­κά­κι, αλ­λά και με μο­νο­πά­τι, α­νοιγ­μέ­νο στα βρά­χια, που την χω­ρί­ζουν α­πό την πα­ρα­λία του Αγίου Νι­κή­τα. Ο μύ­λος και το δύ­σβα­το μο­νο­πά­τι στο φρύ­δι του βρά­χου στά­θη­καν πρό­σφο­ρα στοι­χεία για το μα­γεί­ρε­μα του α­στυ­νο­μι­κού. 

Oλα αυ­τά τα γνω­ρί­ζει ο Κάϊν του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος, ό­μως, έ­χει τον τρό­πο να τα ε­ξω­ραΐζει, πεί­θο­ντας τους ντό­πιους, που, έ­τσι κι αλ­λιώς, τον ευ­γνω­μο­νούν για τα σε­μι­νά­ρια σε­να­ρίου, τα ο­ποία διορ­γα­νώ­νει στο νη­σί κά­θε κα­λο­καί­ρι με ευ­ρω­παϊκή υ­πο­στή­ρι­ξη. Εί­ναι η τρί­τη ι­διο­φυής ι­δέα του Πα­να­γιω­τό­που­λου, αν­τλη­μέ­νη α­πό την προ­σω­πι­κή του ε­μπει­ρία, κα­θώς, α­πό το 2003, δι­δά­σκει στα σε­μι­νά­ρια σε­να­ρίου, που γί­νο­νται στην Νί­συ­ρο. Για τις α­νά­γκες του μυ­θι­στο­ρή­μα­τος, με­τα­φέ­ρο­νται στον Άγιο Νι­κή­τα, που με­το­νο­μά­ζε­ται σε Και­νού­ριο. Στο τέ­ταρ­το κε­φά­λαιο, α­πό τα συ­νο­λι­κά 57 του βι­βλίου, α­νι­στο­ρεί­ται το πώς η πι­να­κί­δα του χω­ριού κα­τέ­λη­ξε να α­να­γρά­φει ΚΑΙΝ α­ντί για ΚΑΙ­ΝΟΥ­ΡΙΟ, που μπο­ρεί να δια­βα­στεί και Κάϊν, το ο­ποίο γερ­μα­νι­στί ση­μαί­νει το ο­μη­ρι­κό Ού­τις. Ένα ευ­ρη­μα­τι­κό ό­σο και πα­ρα­τρα­βηγ­μέ­νο λο­γο­παί­γνιο. Αν πά­σχει α­πό κά­τι το και­νού­ριο μυ­θι­στό­ρη­μα του Πα­να­γιω­τό­που­λου, αυ­τό εί­ναι η πλη­θώ­ρα ευ­ρη­μά­των και δα­νείων. Κυ­ρίως, α­πό το χώ­ρο του κι­νη­μα­το­γρά­φου, κα­θώς οι α­με­ρι­κα­νοί κα­θη­γη­τές των σε­μι­να­ρίων λαμ­βά­νο­νται αυ­τού­σιοι α­πό την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. 

Αδιά­κο­πα ει­ρω­νευό­με­νος ο συγ­γρα­φέ­ας, κλεί­νει συ­νε­χώς το μά­τι στον α­να­γνώ­στη, προ­σπα­θώ­ντας να κα­λύ­ψει μια τρια­κο­ντα­ε­τία. Η α­φή­γη­ση σταθ­μεύει στα δυο α­κραία χρο­νι­κά ση­μεία της, στα ο­ποία και μοι­ρά­ζε­ται ά­νι­σα. Μό­λις τέσ­σε­ρα κε­φά­λαια για τις δια­κο­πές της πα­ρέ­ας στο Και­νού­ριο, Ιού­λιο 1979, και έ­να πέ­μπτο για το κα­λο­καί­ρι του 1983. Σα­ρά­ντα για την εκ­δρο­μή της πα­ρέ­ας στο ί­διο μέ­ρος, του Αγίου Πνεύ­μα­τος, 5 με 8 Ιου­νίου 2009, ό­που το τε­τραή­με­ρο λό­γω ε­νός θα­νά­του ε­πι­μη­κύ­νε­ται. Υπάρ­χει, ω­στό­σο, μυ­θο­πλα­στι­κή συμ­με­τρία: μια ε­ρω­τι­κή συ­νεύ­ρε­ση και μια α­να­χώ­ρη­ση κλεί­νουν τα κε­φά­λαια του πα­ρελ­θό­ντος, ε­νώ μια α­πρό­σμε­νη συ­νά­ντη­ση και μια δεύ­τε­ρη α­να­χώ­ρη­ση του ί­διου προ­σώ­που, αλ­λά αυ­τή τη φο­ρά για τον Άλλο Κό­σμο, ε­κεί­να του πα­ρό­ντος. Κα­τά τα άλ­λα, σε έ­ξι κε­φά­λαια δί­νο­νται τα βιο­γρα­φι­κά των η­ρώων, τα ο­ποία μέ­νουν α­σύν­δε­τες πα­ράλ­λη­λες ι­στο­ρίες. Ού­τε το πώς προέ­κυ­ψε η ε­φη­βι­κή πα­ρέα μα­θαί­νου­με, ού­τε λε­πτο­μέ­ρειες για τις σχέ­σεις τους, πέ­ραν των ε­ρω­τι­κών. Πε­ρισ­σό­τε­ρο α­πα­σχο­λούν οι γε­νι­κό­τε­ρης φύ­σεως αλ­λα­γές, που α­να­πτύσ­σο­νται στις συ­ζη­τή­σεις των άλ­λο­τε πο­τέ ε­φή­βων του ’79 με τους κα­θη­γη­τές ή και τους μό­νι­μους του­ρί­στες. 

Τε­λι­κά, ό­πως ο Κα­ρα­γιάν­νης, έ­τσι και ο Πα­να­γιω­τό­που­λος, τη γε­νιά του προ­σπα­θεί να α­πε­νο­χο­ποιή­σει. Ο πρώ­τος την α­πο­κα­λεί  “χα­μέ­νη γε­νιά”. Ο δεύ­τε­ρος, α­ντί­στοι­χα, κά­νει λό­γο για τον “φό­νο” του Άβελ. Με άλ­λα λό­για, για να τη λυ­τρώ­σει ε­ξι­δα­νι­κεύει  πρό­σω­πα, που κι­νή­θη­καν στο πε­ρι­θώ­ριο χω­ρίς πο­τέ να κρα­τή­σουν μπα­γκέ­τα πρώ­του μαέ­στρου στις με­τα­πο­λι­τευ­τι­κές πα­ρα­χορ­δίες. 

Εί­ναι δύ­σκο­λος ο ει­δο­λο­γι­κός χα­ρα­κτη­ρι­σμός ε­νός βι­βλίου, ό­πως αυ­τό που συ­νέ­θε­σαν ο Θα­νά­σης Γιο­χά­λας και η Τό­νια Κα­φετ­ζά­κη για την πό­λη της Αθή­νας, α­ξιο­ποιώ­ντας έ­να ποι­κι­λό­μορ­φο και πλού­σιο σε πλη­ρο­φο­ρίες υ­λι­κό. Δεν θα χα­ρα­κτη­ρι­ζό­ταν ο­δη­γός της πό­λης, πα­ρό­λο που η δο­μή του κα­τά πε­ριο­χή το ε­ντάσ­σει, εκ πρώ­της ό­ψεως, στους ο­δη­γούς. Στο τε­λι­κό α­πο­τέ­λε­σμα, ό­μως, υ­πε­ρι­σχύει η α­νά­πτυ­ξη των ε­πί μέ­ρους ε­νο­τή­των υ­πό τη μορ­φή λημ­μά­των, που  το φέρ­νει πλη­σιέ­στε­ρα σε έ­ναν τύ­πο ε­γκυ­κλο­παι­δι­κού λε­ξι­κού της πό­λης. Άλλω­στε, τη χρή­ση του βι­βλίου ως ο­δη­γού τη δυ­σχε­ραί­νει το με­γά­λο σχή­μα του και η α­που­σία χαρ­το­γρα­φι­κής ει­κό­νας των συ­νοι­κιών, που δεν υ­πο­κα­θί­στα­ται α­πό την α­να­φο­ρά των ο­δών που τις πε­ρι­κλείουν. Ιδιαί­τε­ρα ό­ταν πρό­κει­ται για τους σκο­λιούς δρο­μί­σκους των πα­λαιών, ε­ξα­φα­νι­σμέ­νων σή­με­ρα, του­λά­χι­στον κα­τ’ ό­νο­μα, συ­νοι­κιών.  

    Αλλά ού­τε για με­λέ­τη πρό­κει­ται, κα­θώς, σε αυ­τήν την πε­ρί­πτω­ση, α­παι­τεί­ται, πέ­ραν της συ­γκέ­ντρω­σης του υ­λι­κού, πρω­το­γε­νής έ­ρευ­να και έ­λεγ­χος της α­ξιο­πι­στίας των πη­γών, ι­δίως των πιο πρό­σφα­των. Εί­ναι γνω­στή η τά­ση των νεό­τε­ρων α­θη­ναιο­γρά­φων να ε­πι­λέ­γουν το πα­ρά­δο­ξο πε­ρι­στα­τι­κό και να κα­τα­φεύ­γουν στην κα­θ’ υ­περ­βο­λήν πε­ρι­γρα­φή του, ε­πι­διώ­κο­ντας μάλ­λον τον ε­ντυ­πω­σια­σμό. Από την άλ­λη, ο πλού­τος των α­φη­γή­σεων για το κλει­νόν ά­στυ εί­ναι τό­σο με­γά­λος, που αυ­τή η α­φθο­νία α­πο­τε­λεί μάλ­λον δυ­σχε­ρα­ντι­κό πα­ρά βο­η­θη­τι­κό στοι­χείο. Γι’ αυ­τό και χρειά­ζε­ται προ­σε­κτι­κό ξε­διά­λεγ­μα ε­κεί­νων των ψη­φί­δων, που με την συ­νέ­νω­σή τους θα δώ­σουν γνή­σια ει­κό­να των πα­λαιό­τε­ρων ό­ψεων της πό­λης και ό­χι μια με­τα­γε­νέ­στε­ρη α­ντα­νά­κλα­ση. Εκεί­νο α­πό το ο­ποίο κιν­δυ­νεύει έ­να πα­ρό­μοιο εγ­χεί­ρη­μα εί­ναι ο α­να­γνώ­στης να το α­ντι­με­τω­πί­σει σαν έ­να παι­χνί­δι ε­ρω­τα­πα­ντή­σεων, ό­πως το “trivial pursuit”, που ήρ­θε προ­σφά­τως α­πό την α­με­ρι­κα­νι­κή ή­πει­ρο και πο­λύ α­γα­πή­θη­κε. Προς τα ε­κεί, μά­λι­στα, έ­γει­ρε η δη­μο­σιο­γρα­φι­κή υ­πο­δο­χή του βι­βλίου.  

Εί­ναι το πρώ­το βι­βλίο των δυο συγ­γρα­φέων για την Αθή­να. Κερ­κυ­ραίος ο Γιο­χά­λας, γνώ­ρι­σε την πό­λη ως φοι­τη­τής στα πρώ­τα χρό­νια της Με­τα­πο­λί­τευ­σης. Από την ί­δια ε­πο­χή εί­ναι και οι πρώ­τες ε­ντυ­πώ­σεις της Κα­φετ­ζά­κη, αυ­τή Αθη­ναία αλ­λά αρ­κε­τά νεό­τε­ρη. Όπως α­να­φέ­ρουν στον πρό­λο­γο, χω­ρίς μνή­μες α­πό την Αθή­να πα­λαιό­τε­ρων δε­κα­ε­τιών, συν­θέ­τουν τις δια­δο­χι­κές ει­κό­νες της α­πό τις προ­σι­τές σε αυ­τούς ψη­φί­δες. Αυ­τό προσ­δί­δει μια κα­θο­ρι­στι­κή χροιά στο πό­νη­μά τους. Για πα­ρά­δειγ­μα, η Ομορ­φο­κ­κλη­σιά της συλ­λο­γι­κής μνή­μης α­να­φέ­ρε­ται ως η Όμορ­φη Εκκλη­σιά των σχε­τι­κών με­λε­τών. Ή, α­κό­μη, για να δο­θεί η α­τμό­σφαι­ρα στη γει­το­νιά του Κυ­πριά­δη, ε­πι­λέ­γε­ται α­πό­σπα­σμα α­πό το πρό­σφα­το μυ­θι­στό­ρη­μα της Ιωάν­νας Κα­ρυ­στιά­νη, «Τα σακ­κιά», που δεν προϊδεά­ζει για την ι­διαι­τε­ρό­τη­τα αυ­τής της μο­να­δι­κής κά­πο­τε κη­πού­πο­λης και θα μπο­ρού­σε να α­να­φέ­ρε­ται σε μια ο­ποια­δή­πο­τε άλ­λη συ­νοι­κία με ο­δω­νύ­μια ο­νό­μα­τα ποιη­τών. Κα­τά τα άλ­λα, οι νεό­τε­ρες πη­γές συ­χνά συμ­φύ­ρουν λά­θη, ό­πως, λ.χ., το ό­τι αυ­τή η πρώ­τη κη­πού­πο­λη δη­μιουρ­γή­θη­κε στο Με­σο­πό­λε­μο α­πό τον ε­πι­χει­ρη­μα­τία Μί­νωα Κυ­πριά­δη. Εκεί­νος, ό­μως, την εί­χε α­γο­ρά­σει στα τέ­λη του 19ου και αρ­χές του Με­σο­πο­λέ­μου, εί­χε πε­θά­νει. Στο Με­σο­πό­λε­μο, την δη­μιούρ­γη­σε ο αρ­χι­τέ­κτο­νας γιος του, Επα­μει­νών­δας Κυ­πριά­δης. 

Πρω­το­εμ­φα­νι­ζό­με­νος συγ­γρα­φέ­ας και ε­ρα­σι­τέ­χνης ι­στο­ριο­δί­φης της Αθή­νας εί­ναι ο Γιο­χά­λας, σύμ­φω­να με το βιο­γρα­φι­κό του. Ενώ, για την Κα­φετ­ζά­κη εί­ναι το δεύ­τε­ρο βι­βλίο, με­τά την προ δε­κα­ε­τίας με­λέ­τη της «Προ­σφυ­γιά και λο­γο­τε­χνία. Ει­κό­νες του Μι­κρα­σιά­τη πρό­σφυ­γα στη με­σο­πο­λε­μι­κή πε­ζο­γρα­φία». Ίσως, αν έ­φτια­χνε μό­νη της το βι­βλίο της Αθή­νας, να α­κο­λου­θού­σε την ί­δια με­θο­δο­λο­γία. Δη­λα­δή, να α­να­ζη­τού­σε τις ει­κό­νες της πό­λης στη λο­γο­τε­χνία και να συ­νέ­θε­τε μια λο­γο­τε­χνι­κή πε­ρι­διά­βα­ση, ό­πως ε­κεί­νη που πρό­τει­νε προ τριε­τίας η συ­νο­μή­λι­κή της Δώ­ρα Μέ­ντη, «Η Αθή­να α­πό τον 19ο στον 20ο αιώ­να. Μια λο­γο­τε­χνι­κή πε­ρι­διά­βα­ση α­πό την πα­λιά ως τη ση­με­ρι­νή ει­κό­να της πό­λης». Αντ’ αυ­τής, στο βι­βλίο, που συ­νυ­πο­γρά­φει, προ­τάσ­σε­ται η πε­ριή­γη­ση στην πό­λη και σαν προ­σθή­κη –στα ε­κτε­νή λήμ­μα­τα και ό­ταν η ε­πο­πτεία των συγ­γρα­φέων το ε­πι­τρέ­πει– έρ­χε­ται ο “λο­γο­τε­χνι­κός πε­ρί­πα­τος”.  

Αυ­τός ο “πα­ράλ­λη­λος” πε­ρί­πα­τος δια­φέ­ρει α­πό ε­κεί­νον της Μέ­ντη. Κα­τ’ αρ­χάς, δεν πε­ριο­ρί­ζε­ται στα λο­γο­τε­χνι­κά κεί­με­να, αλ­λά α­πλώ­νε­ται και σε α­να­γνώ­σμα­τα, ό­πως τα α­στυ­νο­μι­κά του Γιάν­νη Μα­ρή, τα βι­βλία του Δη­μή­τρη Ψα­θά, τα πα­λαιό­τε­ρα μπε­στ σέ­λερ του Φρέ­ντυ Γερ­μα­νού και της Λι­λής Ζω­γρά­φου, ή και κά­ποια πρό­σφα­τα, κα­θώς το μυ­θι­στό­ρη­μα της Ελέ­νης Πριο­βό­λου, που δια­κρί­θη­κε με το Βρα­βείο των Ανα­γνω­στών. Όσο για το λο­γο­τε­χνι­κό­τε­ρο τμή­μα του “πε­ρι­πά­του”, αυ­τό, σε σύ­γκρι­ση με το αν­θο­λό­γη­μα της Μέ­ντη, εί­ναι μι­κρό­τε­ρης έ­κτα­σης, κα­θώς οι μνη­μο­νευό­με­νοι συγ­γρα­φείς εί­ναι πε­ρί­που κα­τά δυο τρί­τα λι­γό­τε­ροι. Τα πα­ρα­θέ­μα­τα εί­ναι κυ­ρίως α­πό τα πε­ζά των πα­λαιό­τε­ρων, στα ο­ποία προ­στί­θε­νται και λι­γο­στές α­φη­γή­σεις των ε­πι­φα­νέ­στε­ρων της γε­νιάς του Με­σο­πο­λέ­μου, με προ­ε­ξάρ­χο­ντες τον Θε­ο­το­κά και τον Μυ­ρι­βή­λη. Ου­σια­στι­κά α­που­σιά­ζουν, ε­κτός α­πό δυο τρεις ε­ξαι­ρέ­σεις, ό­πως ο Μ. Κου­μα­ντα­ρέ­ας ή ο Κ. Τα­χτσής, οι με­τα­πο­λε­μι­κοί πε­ζο­γρά­φοι, που οι α­φη­γή­σεις τους θα μπο­ρού­σαν να πλου­τί­σουν τις πιο πρό­σφα­τες ει­κό­νες της πό­λης. Η ου­σια­στι­κή, ό­μως, δια­φο­ρο­ποίη­ση ε­ντο­πί­ζε­ται στην κυ­ριαρ­χία της α­φή­γη­σης. Λι­γό­τε­ροι οι ποιη­τές αλ­λά και α­πό αυ­τούς, οι πε­ρισ­σό­τε­ροι αν­θο­λο­γού­νται με α­πο­σπά­σμα­τα α­πό τα πε­ζά τους κεί­με­να.  

Με μια μο­να­δι­κή ε­ξαί­ρε­ση, τον Γεώρ­γιο Σου­ρή. Οι στί­χοι του, με τον Φα­σου­λή, τον Πε­ρι­κλέ­το και τον Ρω­μηό, έρ­χο­νται ως διάν­θι­σμα και ε­πω­δός πολ­λών λημ­μά­των, προ­σθέ­το­ντας φαι­δρούς τό­νους, κά­πο­τε ι­διαί­τε­ρα ται­ρια­στούς με τη ση­με­ρι­νή κα­τά­στα­ση της πό­λης. Δί­κην πα­ρα­δείγ­μα­τος, προ 130 ε­τών, δη­μο­σιεύο­νται οι στί­χοι: «Χαί­ρε, λοι­πόν, Αθή­να μου, με ό­λη σου τη βρώ­μα, // Χαί­ρε, ω γη των ψο­φι­μιών και των ου­ρο­δο­χείων, // Χαί­ρε, ω πό­λις βρω­με­ρών και λυσ­σα­σμέ­νω σκύ­λων, // Χαί­ρε, ω πό­λις τε­μπε­λιάς, βλα­κείας και μα­λά­κας...». Δυ­στυ­χώς, ο δαί­μων του τυ­πο­γρα­φείου πα­ρεμ­βαί­νει στη μνη­μό­νευ­ση της προ­το­μής του στον κα­τά­λο­γο των γλυ­πτών του Ζαπ­πείου, ό­που α­να­φέ­ρε­ται ό­τι αυ­τή το­πο­θε­τή­θη­κε το 1934. Συ­γκε­κρι­μέ­να, δε­κα­τρία χρό­νια με­τά θά­να­τον, στις 12 Μαΐου 1932, έ­γι­ναν τα α­πο­κα­λυ­πτή­ρια, με τους ε­πι­σή­μους σε α­παρ­τία και τη Φι­λαρ­μο­νι­κή του Δή­μου να α­να­κρούει τον Εθνι­κό Ύμνο. Αλλά και στο λήμ­μα του Πρώ­του Νε­κρο­τα­φείου, τον λη­σμο­νούν, πα­ρό­λο που η προ­το­μή του, α­πό τα κα­λύ­τε­ρα έρ­γα του Νι­κο­λά­ου Γεωρ­γα­ντή, συ­γκα­τα­λέ­γε­ται στα α­ξιό­λο­γα τα­φι­κά μνη­μεία του Νε­κρο­τα­φείου.  

Κα­τά τα άλ­λα, και αυ­τό το “α­φή­γη­μα” της Αθή­νας, α­πό την Αθή­να ως πρω­τεύου­σα του νε­ο­σύ­στα­του ελ­λη­νι­κού κρά­τους ξε­κι­νά­ει και φθά­νει μέ­χρι σή­με­ρα. Για την πλη­ρό­τη­τα ε­νός ο­δη­γού, προ­στί­θε­ται έ­να πρώ­το κε­φά­λαιο σύ­ντο­μης α­να­δρο­μής στην ι­στο­ρία της πό­λης και πα­ράρ­τη­μα για μια πλη­ρέ­στε­ρη πα­ρου­σία­ση του Δή­μου Αθη­ναίων. Στο ει­σα­γω­γι­κό κε­φά­λαιο, η “λο­γο­τε­χνι­κή πε­ρι­διά­βα­ση” πρω­το­τυ­πεί, αν­θο­λο­γώ­ντας για την πε­ρίο­δο των Τριά­κο­ντα Τυ­ράν­νων α­πό­σπα­σμα α­πό «Το μυ­θι­στό­ρη­μα του Ξε­νο­φώ­ντος» του Τά­κη Θε­ο­δω­ρό­που­λου, ε­νώ, για την Αθή­να με­τά τον Β΄ Πα­γκό­σμιο Πό­λε­μο, στί­χους του Σου­ρή. Ο κυ­ρίως κορ­μός του βι­βλίου α­φιε­ρώ­νε­ται σε δέ­κα πε­ριο­χές της πό­λης, ό­που η σει­ρά πα­ρά­τα­ξης ο­ρί­ζε­ται α­πό τη χρο­νι­κή πα­ρά­με­τρο. Κα­τά κά­ποιο τρό­πο, α­κο­λου­θεί τις με­τα­το­πί­σεις “της καρ­διάς της πό­λης”, α­πό την πα­λαιά πό­λη και τις συ­νοι­κίες γύ­ρω α­πό την Ακρό­πο­λη στο πρώ­το ε­μπο­ρι­κό κέ­ντρο και τη Νεά­πο­λη. Έπο­νται το ά­νοιγ­μα της πό­λης προς τον Πει­ραιά και α­ντί­στοι­χα, προς τα Φά­λη­ρα, τον Υμητ­τό και τα Πα­τή­σια. Όσο πα­λαιό­τε­ρη η πε­ριο­χή, τό­σο υ­πε­ρι­σχύει η α­φή­γη­ση και πε­ριο­ρί­ζε­ται ο λε­ξι­κο­γρα­φι­κός χα­ρα­κτή­ρας. Σε αυ­τό συμ­βάλ­λει ο μα­κρύ­τε­ρος και πιο ε­πί­λε­κτος λο­γο­τε­χνι­κός πε­ρί­πλους. Μπο­ρεί στην κα­το­πι­νή Αθή­να να μνη­μο­νεύο­νται τό­ποι συ­νά­ντη­σης, ό­πως κα­φε­νεία και τα πρώ­τα α­στι­κά ή και λο­γο­τε­χνι­κά σα­λό­νια, αλ­λά η α­να­φο­ρά ό­σων με­τεί­χαν σε αυ­τά με την πα­ρά­θε­ση ο­νο­μα­στι­κών κα­τα­λό­γων, χω­ρίς α­ντί­στοι­χη α­ξιο­ποίη­ση των λο­γο­τε­χνι­κών κει­μέ­νων, α­πο­δυ­να­μώ­νει αυ­τό το κομ­μά­τι.  

Στη μνη­μό­νευ­ση βιο­γρα­φι­κών στοι­χείων συγ­γρα­φέων και καλ­λι­τε­χνών, θα α­να­με­νό­ταν, πα­ρά τον α­να­γκα­στι­κά ε­πι­λε­κτι­κό της χα­ρα­κτή­ρα, να υ­πάρ­χει μέ­ρι­μνα για μια πιο συ­στη­μα­τι­κή α­να­φο­ρά. Για πα­ρά­δειγ­μα, ε­νώ α­να­φέ­ρο­νται οι δυο δια­δο­χι­κές κα­τοι­κίες Κα­ρα­γά­τση, δεν κα­τα­γρά­φο­νται οι α­ντί­στοι­χες του Τερ­ζά­κη, πα­ρό­λο που βρί­σκο­νται στις ί­διες συ­νοι­κίες. Τον δεύ­τε­ρο τον α­δί­κη­σε και ο δαί­μων του τυ­πο­γρα­φείου, αλ­λά­ζο­ντας το έ­τος του θα­νά­του του. Επί­σης, μια κά­πως α­ξιο­λο­γι­κή κα­τα­γρα­φή θα χρεια­ζό­ταν στα ερ­γα­στή­ρια καλ­λι­τε­χνών και τους διά­φο­ρους ε­παγ­γελ­μα­τι­κούς χώ­ρους. Τό­σα γλυ­πτά του Θω­μά Θω­μό­που­λου α­να­φέ­ρο­νται, θα μπο­ρού­σε να μνη­μο­νεύε­ται και το ερ­γα­στή­ριό του, ό­πως και κά­ποιων νεό­τε­ρων.  

Ση­μα­ντι­κό­τε­ρα τα υ­πάρ­χο­ντα ερ­γα­στή­ρια, ό­πως της Να­τα­λίας Με­λά στην πά­ρο­δο της ο­δού Ηρώ­δου Αττι­κού, την ο­δό Μου­ρού­ζη. Σε αυ­τήν, ο Οδη­γός α­να­φέ­ρει την Πυ­ρο­σβε­στι­κή Υπη­ρε­σία και το Μου­σείο-Αρχείο της Ε.Ρ.Τ., αλ­λά λη­σμο­νεί το Σπου­δα­στή­ριο Νέ­ου Ελλη­νι­σμού, ό­που στε­γά­ζο­νται τα Αρχεία Κ. Θ. Δη­μα­ρά και Γ. Π. Σαβ­βί­δη, και, στην α­πέ­να­ντι πλευ­ρά του δρό­μου, το ερ­γα­στή­ριο της Με­λά α­πό τη δε­κα­ε­τία του ’40. Η κα­η­μέ­νη η Με­λά κα­τα­χω­ρεί­ται στο Ευ­ρε­τή­ριο μα­ζί με τη συ­νο­νό­μα­τη για­γιά της, την Να­τα­λία Δρα­γού­μη-Με­λά. Από την Βι­βλιο­νέτ μέ­χρι τα Ευ­ρε­τή­ρια, οι συ­νο­νό­μα­τοι φαί­νε­ται ό­τι εί­ναι κα­τα­δι­κα­σμέ­νοι να συ­στε­γά­ζο­νται. Ύστε­ρα, δεν υ­πήρ­ξαν μό­νο δυο φω­το­γρα­φεία στην Αθή­να. Μπο­ρεί του Φί­λιπ­που Μαρ­γα­ρί­τη να στά­θη­κε το πρώ­το της πό­λης και ε­κεί­νο του Γεωρ­γίου Μπού­κα, έ­να α­πό τα γνω­στά του Με­σο­πο­λέ­μου, αλ­λά υ­πήρ­χαν και άλ­λα ε­ξί­σου διά­ση­μων φω­το­γρά­φων. Για πα­ρά­δειγ­μα, κα­τά τον 19ο αιώ­να, στην ο­δό Ερμού βρί­σκο­νταν τα φω­το­γρα­φεία του Πέ­τρου Μω­ραΐτη, των Αδελ­φών Ρω­μαΐδη και στο Με­σο­πό­λε­μο, ε­κεί­νο της Nelly’s. Πα­ρε­μπι­πτό­ντως,  η φω­το­γρα­φία ε­ξω­φύλ­λου εί­ναι του Μω­ραΐτη, αλ­λά, στο βι­βλίο, α­να­φέ­ρε­ται μό­νο ο συ­νο­νό­μα­τός του γλύ­πτης, δη­μιουρ­γώ­ντας σύγ­χυ­ση.  

Εδώ, ό­μως, θα πρέ­πει να στα­μα­τή­σου­με τις ε­πι­μέ­ρους πα­ρα­τη­ρή­σεις. Όταν το βι­βλίο εί­ναι έ­τοι­μο, εύ­κο­λα α­σκεί­ται κρι­τι­κή. Το δύ­σκο­λο εί­ναι να στή­σεις έ­να πα­ρό­μοιο βι­βλίο. Υπήρ­χαν του­ρι­στι­κοί ο­δη­γοί, “λο­γο­τε­χνι­κές πε­ρι­δια­βά­σεις”, βι­βλία για ε­πι­μέ­ρους συ­νοι­κίες, α­κό­μη και βι­βλία με πε­ρι­πά­τους σε ο­λό­κλη­ρη την πε­ριο­χή του κέ­ντρου της Αθή­νας, ό­πως του Διο­νύ­ση Ηλιό­που­λου, «Εν Αθή­ναις, Κά­πο­τε... Η Πό­λις και οι Δρό­μοι της διη­γού­νται την Ιστο­ρία τους», που έ­χει πα­ρα­πλή­σια με το πρό­σφα­το δο­μή, ω­στό­σο έ­λει­πε ο με­θο­δι­κός και ε­παυ­ξη­μέ­νος συν­δυα­σμός, που να προ­σφέ­ρει πλού­το πλη­ρο­φο­ριών και να δια­θέ­τει α­φη­γη­μα­τι­κή γλα­φυ­ρό­τη­τα. Κι αυ­τό το κα­τόρ­θω­σαν οι δυο πρω­το­εμ­φα­νι­ζό­με­νοι ι­στο­ριο­δί­φες της Αθή­νας.  

Δεν εί­ναι κα­λή ι­δέα, ού­τε και συ­νη­θί­ζε­ται, έ­νας κρι­τι­κός να σχο­λιά­ζει τα δη­μο­σιεύ­μα­τα άλ­λων κρι­τι­κών, χω­ρίς αυ­τό να ση­μαί­νει ό­τι η κρι­τι­κή της κρι­τι­κής δεν θα μπο­ρού­σε να α­πο­βεί ω­φέ­λι­μη και για τις δυο πλευ­ρές. Εμείς, πά­ντως, δεν θα α­πο­τολ­μή­σου­με κά­τι πα­ρό­μοιο, για­τί γνω­ρί­ζου­με εξ ι­δίων πό­σο δυ­σα­ρε­στούν α­κό­μη και οι πιο κα­λο­προ­αί­ρε­τες με ε­παρ­κή ε­πι­χει­ρη­μα­το­λο­γία κρί­σεις. Θα α­να­φερ­θού­με σε δυο συ­γκε­κρι­μέ­νες ε­πι­σκο­πή­σεις της λο­γο­τε­χνίας του 2012. Εί­ναι της Ελι­σά­βετ Κοτ­ζιά και του Δη­μο­σθέ­νη Κούρ­το­βικ. Και αυ­τό ό­χι για να κρί­νου­με τις ε­πι­λο­γές τους, αλ­λά για­τί μας βο­η­θούν να ε­πι­ση­μά­νου­με ο­ρι­σμέ­να χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά και να δια­τυ­πώ­σου­με κά­ποιες α­πο­ρίες.

Η Κοτ­ζιά, στην ε­πι­σκό­πη­ση του πε­ρα­σμέ­νου έ­τους, με τον τίτ­λο, «Η λο­γο­τε­χνία ά­ντε­ξε και το 2012», ξε­κι­νώ­ντας α­πό την τεκ­μη­ρίω­ση, ό­τι οι ελ­λη­νι­κοί τίτ­λοι μυ­θι­στο­ρη­μά­των, συ­νυ­πο­λο­γι­ζό­με­νων εκ­δό­σεων, ε­πα­νεκ­δό­σεων και η­λεκ­τρο­νι­κών εκ­δό­σεων, έ­φθα­σαν στο 2012 τους 519, έ­να­ντι 508 του προ­η­γού­με­νου έ­τους και 401 του 2009, συ­μπε­ραί­νει ό­τι η “λο­γο­τε­χνία δια­θέ­τει πα­ρη­γο­ρη­τι­κή δρά­ση”. Για να συ­νε­χί­σει με την δια­πί­στω­ση, ό­τι “η ε­ξω­τε­ρι­κή ει­κό­να της λο­γο­τε­χνι­κής ζωής μοιά­ζει να μην έ­χει αγ­γι­χτεί α­πό την κρί­ση”, α­φού, ε­κτός α­πό “πλού­σια συ­γκο­μι­δή τίτ­λω­ν”, υ­πάρ­χουν “βρα­βεία, πε­ριο­δι­κά, βι­βλιο­κρι­σίες και βι­βλιο­πα­ρου­σιά­σεις”. Απο­ρού­με με αυ­τές τις αι­σιό­δο­ξες δια­πι­στώ­σεις. Εμείς, α­ντι­θέ­τως, έ­χου­με την ε­ντύ­πω­ση ό­τι, σε ό­λους τους το­μείς, τα λί­γα γί­νο­νται α­κό­μη λι­γό­τε­ρα. 

Τα πέ­ντε λο­γο­τε­χνι­κά βρα­βεία ευ­ρύ­τε­ρης α­να­γνώ­ρι­σης, τα ο­ποία α­πο­νέ­μο­νται σε ε­τή­σια βά­ση (Κρα­τι­κά, Ακα­δη­μίας Αθη­νών, του πε­ριο­δι­κού «Δια­βά­ζω», το «Athens Literature Prize» του πε­ριο­δι­κού «(δέ)κα­τα», το «Βρα­βείο των Ανα­γνω­στών» του Ε.ΚΕ.ΒΙ.),  φαί­νε­ται ό­τι θα μεί­νουν τρία, α­φού το πε­ριο­δι­κό «Δια­βά­ζω» στα­μά­τη­σε την κυ­κλο­φο­ρία του και το Ε.ΚΕ.ΒΙ. κα­ταρ­γή­θη­κε. Του­λά­χι­στον τρία μα­κρό­βια λο­γο­τε­χνι­κά πε­ριο­δι­κά («Δια­βά­ζω», «Η Λέ­ξη», «Το Πλα­νό­διον») διέ­κο­ψαν την κυ­κλο­φο­ρία τους και δυο («Νέα Εστία», «Νέα Ευ­θύ­νη») μείω­σαν τη συ­χνό­τη­τα κυ­κλο­φο­ρίας τους. Όσο για τις βι­βλιο­πα­ρου­σιά­σεις, έ­τσι ό­πως γί­νο­νται, κα­θί­στα­ται ό­λο και δυ­σχε­ρέ­στε­ρος ο δια­χω­ρι­σμός τους α­πό τις δια­φη­μι­στι­κές κα­τα­χω­ρή­σεις. Απο­μέ­νουν οι βι­βλιο­κρι­σίες, ό­που θα πρέ­πει, πριν α­να­φερ­θού­με στην πυ­κνή ή ό­χι πα­ρου­σία τους, να συμ­φω­νή­σου­με για την αμ­φι­λε­γό­με­νη διά­κρι­ση α­νά­με­σα στην κρι­τι­κή και την πα­ρου­σία­ση. Αν, πά­ντως, πά­ρου­με ως έ­να πρώ­το κρι­τή­ριο τον συ­στη­μα­τι­κό χα­ρα­κτή­ρα τους, συ­νή­θως σε ε­παγ­γελ­μα­τι­κή βά­ση, τό­τε πε­ριο­ρι­ζό­μα­στε στις μό­νι­μες στή­λες ε­φη­με­ρί­δων και πε­ριο­δι­κών. Αυ­τές, ό­μως, ό­χι μό­νο δεν πλη­θαί­νουν, αλ­λά τεί­νουν να ε­κλεί­ψουν, ύ­στε­ρα α­πό την κα­τάρ­γη­ση ή και συρ­ρί­κνω­ση των βι­βλια­κών έν­θε­των στις ε­φη­με­ρί­δες, ό­πως και τη δια­κο­πή έκ­δο­σης λο­γο­τε­χνι­κών πε­ριο­δι­κών, που έ­δι­ναν βά­ρος στην πα­ρου­σία­ση βι­βλίων. Ανά­με­σα στις α­πώ­λειες εί­ναι και ε­κεί­νη της ε­βδο­μα­διαίας στή­λης της ί­διας της Κοτ­ζιά στην ε­φη­με­ρί­δα «Η Κα­θη­με­ρι­νή», κα­θώς και η α­ραιό­τε­ρη δη­μο­σίευ­ση της σε­λί­δας βι­βλιο­κρι­τι­κής του Κούρ­το­βικ στο «Βι­βλιο­δρό­μιο», το βι­βλια­κό έν­θε­το της ε­φη­με­ρί­δας «Τα Νέ­α».

Η συρ­ρί­κνω­ση του συ­γκε­κρι­μέ­νου έν­θε­του, που ή­ταν το πρώ­το που ξε­κί­νη­σε και α­κο­λού­θη­σαν τα «Βι­βλία» του «Βή­μα­τος» και η «Βι­βλιο­θή­κη» της «Ελευ­θε­ρο­τυ­πίας», γί­νε­ται πε­ρισ­σό­τε­ρο αι­σθη­τή, έ­τσι ό­πως έ­μει­νε νε­κρο­ζώ­ντα­νο να φθί­νει. Δεν μειώ­θη­καν μό­νο οι σε­λί­δες του. Έχα­σε τη φυ­σιο­γνω­μία του και σε αυ­τό συ­νέ­τει­νε η α­πο­μά­κρυν­ση δυο βα­σι­κών συ­ντα­κτών. Κα­τ’ αρ­χάς, α­πο­χώ­ρη­σε η Μι­κέ­λα Χαρ­του­λά­ρη, που εί­χε α­πό την αρ­χή την ευ­θύ­νη για την κα­τάρ­τι­σή του, κρα­τώ­ντας η ί­δια την τε­λευ­ταία σε­λί­δα, ό­που πα­ρου­σία­ζε γεν­ναιό­δω­ρα και σχε­δόν κα­τά α­πο­κλει­στι­κό­τη­τα τα και­νού­ρια βι­βλία ελ­λη­νι­κής πε­ζο­γρα­φίας. Ταυ­τό­χρο­να, στα­μά­τη­σε να δη­μο­σιεύει ο Κώ­στας Γεωρ­γου­σό­που­λος. Κα­τά την ε­κτί­μη­σή μας, η α­που­σία του συ­νο­λι­κά α­πό την ε­φη­με­ρί­δα α­πο­τε­λεί με­γά­λη α­πώ­λεια για τις πο­λι­τι­στι­κές σε­λί­δες εν γέ­νει του Τύ­που. Με την ε­βδο­μα­διαία σε­λί­δα θε­α­τρι­κής κρι­τι­κής, τη σε­λί­δα στο «Βι­βλιο­δρό­μιο» και τα μο­νό­στη­λα, ή­ταν η πιο δυ­να­μι­κή και ω­φέ­λι­μη, ι­δίως για νεό­τε­ρους α­να­γνώ­στες, πα­ρέμ­βα­ση στον κα­θη­με­ρι­νό Τύ­πο. Ο συν­δυα­σμός κρι­τι­κής ο­ξυ­δέρ­κειας και ευ­ρύ­τε­ρης γνώ­σης λο­γο­τε­χνι­κού και θε­α­τρι­κού λό­γου, έ­τσι ό­πως εν­δυ­να­μώ­νο­νταν α­πό την ε­πί τέσ­σε­ρις δε­κα­ε­τίες πα­ρα­κο­λού­θη­ση του γη­γε­νούς θεά­τρου αλ­λά και συ­νο­λι­κά του πνευ­μα­τι­κού βίου, κα­τέ­λη­γε σε έ­να στέ­ρεο φράγ­μα για τις με­τα­μο­ντερ­νί­στι­κες και γε­νι­κό­τε­ρες υ­περ­βο­λές. Εμείς, α­πό τη θέ­ση του α­να­γνώ­στη, α­δυ­να­τού­με να α­ντι­λη­φθού­με τη στρα­τη­γι­κή των αν­θρώ­πων που δια­χει­ρί­ζο­νται τις τύ­χες των ε­φη­με­ρί­δων. Πολ­λά γί­νο­νται εν ο­νό­μα­τι της κρί­σης, αλ­λά, προ­φα­νώς, ό­χι λό­γω αυ­τής, α­φού δεν εί­ναι λί­γες οι πε­ρι­πτώ­σεις, που η α­πο­μά­κρυν­ση συ­ντα­κτών και η α­πί­σχναν­ση έν­θε­των δεν συ­ντε­λεί­ται με οι­κο­νο­μι­κά κρι­τή­ρια.

Και ε­πα­νερ­χό­μα­στε στην ε­πι­σκό­πη­ση της Κοτ­ζιά. Κα­λή εί­ναι η αι­σιο­δο­ξία, αλ­λά για να α­πο­βεί ε­ποι­κο­δο­μη­τι­κή, θα πρέ­πει να ξε­κι­νά­ει α­πό την πα­ρα­τή­ρη­ση του τι πραγ­μα­τι­κά συμ­βαί­νει. Μέ­νει, λοι­πόν, η “πλού­σια συ­γκο­μι­δή τίτ­λω­ν”, ι­διαί­τε­ρα μυ­θι­στο­ρη­μά­των, που την  ο­δή­γη­σε στην “εύ­λο­γη”, ό­πως υ­πο­στη­ρί­ζει, “υ­πό­θε­ση πως η λο­γο­τε­χνία δια­θέ­τει πα­ρη­γο­ρη­τι­κή δρά­ση”. Σε τι, ό­μως, ο­φεί­λε­ται αυ­τή η “πλού­σια συ­γκο­μι­δή τίτ­λω­ν” μυ­θι­στο­ρη­μά­των, που α­ντι­στοι­χεί σε αύ­ξη­ση της τά­ξης του 29.5% μέ­σα σε μια τριε­τία; Μή­πως αυ­ξή­θη­καν, και λό­γω κρί­σης, οι ε­πα­νεκ­δό­σεις πα­λαιό­τε­ρων ή και νεό­τε­ρων, κα­θώς αυ­τοί οι τε­λευ­ταίοι αλ­λά­ζουν ό­λο και συ­χνό­τε­ρα εκ­δο­τι­κό οί­κο, α­παι­τώ­ντας τη με­τα­κό­μι­ση και των βι­βλίων τους; Μή­πως πολ­λα­πλα­σιά­στη­καν οι πλη­ρω­μέ­νες α­πό τους συγ­γρα­φείς εκ­δό­σεις, κα­θώς ο­ρι­σμέ­νοι εκ­δό­τες ει­δι­κεύο­νται πλέ­ον σε αυ­τές, φρο­ντί­ζο­ντας για την ό­σο το δυ­να­τόν κα­λύ­τε­ρη προώ­θη­σή τους; Αυ­τοί, πά­ντως, οι 118 ε­πι­πλέ­ον τίτ­λοι, ό­ποια αλ­λα­γή και να τους έ­φε­ρε, δεν αρ­κούν για να κα­τα­λή­ξου­με στην πα­ρη­γο­ρη­τι­κή ή ό­ποια άλ­λη δρά­ση της λο­γο­τε­χνίας. Για έ­να πα­ρό­μοιο συ­μπέ­ρα­σμα α­παι­τού­νται δια­φο­ρε­τι­κά α­ριθ­μη­τι­κά δε­δο­μέ­να. Όπως, για πα­ρά­δειγ­μα, πό­σα α­πό τα 519 μυ­θι­στο­ρή­μα­τα ε­ξάν­τλη­σαν την πρώ­τη έκ­δο­ση, πό­σα έ­φθα­σαν στην τρί­τη και πό­σα κα­τόρ­θω­σαν να ει­σέλ­θουν στα δέ­κα κο­ρυ­φαία του 2012. Σε δι­σέ­λι­δο του «Βι­βλιο­δρο­μίου» δί­νε­ται ως ε­πι­κε­φα­λί­δα «Το top ten του 2012» και στο συ­νο­δευ­τι­κό άρ­θρο του Μα­νώ­λη Πι­μπλή α­να­φέ­ρο­νται ό­σα βι­βλία υ­πε­ρέ­βη­σαν σε πω­λή­σεις τα 5000 α­ντί­τυ­πα. Με βά­ση αυ­τά τα δε­δο­μέ­να, η πιο εύ­λο­γη υ­πό­θε­ση εί­ναι πως σε και­ρό κρί­σης και α­νερ­γίας, που κα­τα­τρύ­χει ι­διαί­τε­ρα τις γυ­ναί­κες, ι­σχύει πε­ρισ­σό­τε­ρο πα­ρά πο­τέ το πα­λαιό σλό­γκαν, “Με έ­να βι­βλίο ξε­χνιέ­μαι”.

Πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, στην κο­ρυ­φαία δε­κά­δα, εμ­φα­νί­ζο­νται έ­ξι ελ­λη­νι­κά μυ­θι­στο­ρή­μα­τα, πέ­ντε ε­ρω­τι­κά α­πό τις εκ­δό­σεις Ψυ­χο­γιός και το α­στυ­νο­μι­κό της ντε­τέ­κτιβ - δη­μο­σιο­γρά­φου Αγγε­λι­κής Νι­κο­λού­λη. Ο Πι­μπλής α­να­φέ­ρει, κα­τά φθί­νου­σα σει­ρά πω­λή­σεων, α­κό­μη έ­ξι μυ­θι­στο­ρή­μα­τα α­πό τις εκ­δό­σεις Ψυ­χο­γιός –στο βαθ­μό που μπο­ρού­με να κρί­νου­με α­πό τους τίτ­λους, κι αυ­τά ε­ρω­τι­κά– στα ο­ποία προ­σθέ­τει έ­να α­κό­μη ε­ρω­τι­κό α­πό άλ­λο εκ­δο­τι­κό οί­κο. Με­τά πα­ρα­θέ­τει με­τα­φρά­σεις ξέ­νων μυ­θι­στο­ρη­μά­των και στη συ­νέ­χεια, ει­σέρ­χε­ται “στην ελ­λη­νι­κή λο­γο­τε­χνία”. Σε αυ­τήν την κα­τη­γο­ρία, κα­τα­γρά­φει 17 μυ­θι­στο­ρή­μα­τα συν έ­να του Γιάν­νη Μα­ρή. Αυ­τό το δι­σέ­λι­δο των μπε­στ σέ­λερ δη­μο­σιεύε­ται δί­πλα στη δι­σέ­λι­δη ε­πι­σκό­πη­ση της ελ­λη­νι­κής πε­ζο­γρα­φι­κής πα­ρα­γω­γής του Κούρ­το­βικ. Αν α­να­ζη­τή­σου­με στις ε­πι­σκο­πή­σεις των δυο κρι­τι­κών τα 17 μυ­θι­στο­ρή­μα­τα που πέ­ρα­σαν το φράγ­μα των 5000 α­ντι­τύ­πων, στης Κοτ­ζιά βρί­σκου­με μό­νο έ­να, το μυ­θι­στό­ρη­μα της Σο­φίας Νι­κο­λαΐδου, που άγ­γι­ξε τα 5000 α­ντί­τυ­πα (ό­πως φαί­νε­ται οι δια­δο­χι­κές εκ­δό­σεις εί­ναι πλέ­ον των 500 α­ντι­τύ­πων έ­να­ντι των 1000 ή 2000 πα­λαιό­τε­ρα)  και στου Κούρ­το­βι­κ, τρία, του Διο­νύ­ση Χα­ρι­τό­που­λου, που έ­φθα­σε τα 11.500 α­ντί­τυ­πα, του Ανδρέα Μή­τσου στα 6000 και της Νι­κο­λαΐδου. 

Κα­τά την ε­κτί­μη­σή μας, αυ­τά τα δε­δο­μέ­να μας ο­δη­γούν σε έ­να και μο­να­δι­κό συ­μπέ­ρα­σμα. Ότι εί­ναι και­ρός να στα­μα­τή­σου­με την κα­τά­τα­ξη στην ί­δια ο­μά­δα α­να­γνώ­σμα­τος και λο­γο­τε­χνι­κού βι­βλίου. Για­τί α­δι­κού­με και τα δυο, ό­πως, άλ­λω­στε, συμ­βαί­νει πά­ντο­τε στις ο­μα­δο­ποιή­σεις α­νό­μοιων πραγ­μά­των. Αυ­τές οι δυο κα­τη­γο­ρίες εί­ναι γνω­στό ό­τι έ­χουν δια­φο­ρε­τι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά, τα ο­ποία κα­λό εί­ναι να λαμ­βά­νο­νται υ­π’ ό­ψη στις βι­βλιο­κρι­τι­κές και τις βρα­βεύ­σεις, πό­σω μάλ­λον ό­ταν οι α­ρε­τές των μεν προ­σμε­τρώ­νται στα ε­λατ­τώ­μα­τα των δε και α­ντι­στρό­φως. Ει­δάλ­λως, ε­πέρ­χε­ται σύγ­χυ­ση, κι αυ­τή φά­νη­κε σε ό­λη της την έ­κτα­ση, ό­ταν προέ­κυ­ψε το «Βρα­βείο των Ανα­γνω­στών», το ο­ποίο θεώ­ρη­σαν οι θε­σμο­θέ­τες του, ό­τι για να έ­χει κύ­ρος, θα πρέ­πει να α­πο­νέ­με­ται σε βι­βλίο της λο­γο­τε­χνίας, αν ό­χι της υ­ψη­λής, του­λά­χι­στον της ε­λα­φράς. Οπό­τε ο νεό­κο­πος θε­σμός κα­τα­στρα­τη­γή­θη­κε ποι­κι­λο­τρό­πως. Κά­θε χρό­νο δο­κι­μά­στη­κε και έ­νας δια­φο­ρε­τι­κός τρό­πος χει­ρα­γώ­γη­σης, εκ­θέ­το­ντας θε­σμο­θέ­τες και βρα­βευ­μέ­νους, αλ­λά και α­φή­νο­ντας πα­ρα­πο­νε­μέ­νους τους α­γα­πη­μέ­νους των α­να­γνω­στών συγ­γρα­φείς. 

Βε­βαίως, το πρό­βλη­μα πα­ρα­μέ­νει, α­φού δεν δια­θέ­του­με κά­ποια λυ­δία λί­θο της λο­γο­τε­χνι­κό­τη­τας ε­νός βι­βλίου. Για πα­ρά­δειγ­μα, οι δυο ε­πι­σκο­πή­σεις συ­μπί­πτουν μό­νο σε ε­πτά βι­βλία ε­πί συ­νό­λου 22 της Κοτ­ζιά και 23 του Κούρ­το­βι­κ, αλ­λά και σε αυ­τά α­πέ­χουν στην α­ξιο­λό­γη­σή τους. Εν τέ­λει, συμ­φω­νούν μό­νο σε έ­να μυ­θι­στό­ρη­μα, το πρό­σφα­το του Θεό­δω­ρου Γρη­γο­ριά­δη, «Το μυ­στι­κό της Έλλης». Εκεί­νο, που βρί­σκου­με εν­δια­φέ­ρον σε αυ­τήν τη μό­νη σύ­μπτω­ση εί­ναι ό­τι ε­πι­κε­ντρώ­νε­ται στο θέ­μα του εν λό­γω βι­βλίου. Το­νί­ζε­ται πό­σο κα­λά “α­φο­μοιώ­θη­κε το θέ­μα της κρί­σης στον ορ­γα­νι­σμό της ι­στο­ρίας”, πό­σο κα­λά πα­ρου­σιά­ζε­ται “ο α­συ­νή­θι­στα αρ­μο­νι­κός έ­ρω­τας μιας πε­νη­ντά­χρο­νης με έ­ναν κα­τά πο­λύ νεό­τε­ρο ά­ντρα στις υ­πο­βαθ­μι­σμέ­νες α­θη­ναϊκές συ­νοι­κίες” ή τέ­λος, ό­τι εί­ναι έ­να “συ­γκι­νη­τι­κό μυ­θι­στό­ρη­μα”. Πρό­κει­ται για ε­πι­ση­μάν­σεις χα­ρα­κτη­ρι­στι­κών, που μπο­ρεί να κα­τα­στή­σουν έ­να μυ­θι­στό­ρη­μα ευ­πώ­λη­το, ω­στό­σο δεν ε­δραιώ­νουν το λο­γο­τε­χνι­κό του χα­ρα­κτή­ρα. Μή­πως, ό­ταν δί­νου­με πε­ρισ­σό­τε­ρο βά­ρος στο θέ­μα, ο­λι­σθαί­νου­με στην ε­ξο­μοίω­ση α­να­γνώ­σμα­τος και λο­γο­τε­χνι­κού βι­βλίου;

Πριν προ­χω­ρή­σου­με, να ση­μειώ­σου­με μια βα­σι­κή δια­φο­ρά α­νά­με­σα στις δυο ε­πι­σκο­πή­σεις. Η Κοτ­ζιά θεω­ρεί το σύ­νο­λο της πε­ζο­γρα­φι­κής πα­ρα­γω­γής, δη­λα­δή μυ­θι­στό­ρη­μα και διή­γη­μα, με α­πο­τέ­λε­σμα, στον ε­πί μέ­ρους σχο­λια­σμό, να υ­πει­σέρ­χε­ται, σε ο­ρι­σμέ­νες πε­ρι­πτώ­σεις, και η μορ­φή, ε­νώ α­πο­δί­δε­ται φό­ρος τι­μής σε έ­να δυο μά­στο­ρες και “στυ­λί­στες”. Αντι­θέ­τως, ο Κούρ­το­βικ πε­ριο­ρί­ζε­ται στο μυ­θι­στό­ρη­μα, το ο­ποίο, ό­πως έ­χει κα­τ’ ε­πα­νά­λη­ψη δη­λώ­σει, θεω­ρεί το κυ­ρίαρ­χο εί­δος. Στην ε­πι­σκό­πη­σή του, μό­νο σε δυο πε­ρι­πτώ­σεις, α­να­φέ­ρε­ται στη μορ­φή, με τις αό­ρι­στες δια­τυ­πώ­σεις, “κα­λο­γραμ­μέ­νο” και “πε­ρί­τε­χνο”. Κα­τά τα άλ­λα, ο σχο­λια­σμός και των δυο κα­τευ­θύ­νε­ται α­πό το θέ­μα, α­φού, ό­μως, προ­η­γου­μέ­νως, έ­χουν προσ­διο­ρί­σει ποια θέ­μα­τα θεω­ρούν α­ξιό­λο­γα. 

Αυ­τή η θε­μα­τι­κή ο­ριο­θέ­τη­ση δεί­χνει α­ντί­στοι­χη με τον πε­ριο­ρι­σμό στα βι­βλία, που μπο­ρούν να εί­ναι υ­πο­ψή­φια για το «Βρα­βείο των Ανα­γνω­στών». Εκεί, κά­ποιος (ε­πι­τρο­πή κρι­τι­κών, Λέ­σχες  Ανά­γνω­σης) α­να­λαμ­βά­νει ρό­λο κη­δε­μό­να του α­να­γνώ­στη, ο­ρί­ζο­ντας το υ­πο­σύ­νο­λο των βι­βλίων α­πό το  ο­ποίο ε­κεί­νος κα­λεί­ται να ε­πι­λέ­ξει. Αντ’ αυ­τού, οι κρι­τι­κοί ο­ρί­ζουν τα ά­ξια μνη­μό­νευ­σης θέ­μα­τα, ό­πως η κρί­ση, οι ι­στο­ρι­κές πε­ρι­πέ­τειες της χώ­ρας, η προ­φο­ρι­κή πα­ρά­δο­ση ή, ως κο­ρω­νί­δα, τα θέ­μα­τα οι­κου­με­νι­κής εμ­βέ­λειας. Έτσι, πα­ρα­με­ρί­ζο­νται τα συ­νή­θη θέ­μα­τα των μπε­στ σέ­λε­ρ, ό­πως ε­ρω­τι­κά,  πε­ρι­πε­τειώ­δη, α­στυ­νο­μι­κά, με σα­σπέ­νς, ε­κτός κι αν ο συγ­γρα­φέ­ας τους φρό­ντι­σε να δέ­σει την ι­στο­ρία του με κά­ποιο μεί­ζον ι­στο­ρι­κό γε­γο­νός. Με­τά έρ­χε­ται η α­ξιο­λό­γη­ση των προ­κρι­νό­με­νων βά­σει του θέ­μα­τος μυ­θι­στο­ρη­μά­των. Μέ­νου­με με την ε­ντύ­πω­ση, πως ε­κτι­μά­ται το ευα­νά­γνω­στο βι­βλίο, που πλη­ροί ο­ρι­σμέ­νες ι­δε­ο­λο­γι­κές προ­δια­γρα­φές, ε­νώ, ως προς τη μορ­φή, δια­θέ­τει τις α­ρε­τές των ευ­πώ­λη­των. Ανε­ξάρ­τη­τα αν, λό­γω θέ­μα­τος, δεν ε­μπί­πτει σε ε­κεί­να με τη με­γά­λη α­να­γνω­σι­μό­τη­τα. Για­τί μπο­ρεί έ­να μυ­θι­στό­ρη­μα για τους Βαλ­κα­νι­κούς πο­λέ­μους να εί­ναι ευ­κο­λο­α­νά­γνω­στο αλ­λά θε­μα­τι­κά α­διά­φο­ρο για το με­γά­λο  κοι­νό, που θέ­λει να ξε­χα­στεί με “πε­νή­ντα α­πο­χρώ­σεις” πρά­ξεως σπου­δαίας και “τρεις” ή και δε­κα­τρείς “υ­πο­σχέ­σεις”, ι­δίως σε πε­ρίο­δο ι­σχνών α­γε­λά­δων σε ό­λους τους το­μείς, του ε­ρω­τι­κού συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νου. Πα­ρε­μπι­πτό­ντως, το σχε­τι­κό με τους Βαλ­κα­νι­κούς μυ­θι­στό­ρη­μα του Γιαν­νιώ­τη Σπύ­ρου Γό­γο­λου εί­ναι σο­δειά 2011, ό­πως και το σχε­τι­κό με την κρί­ση μυ­θι­στό­ρη­μα του Τά­κη Θε­ο­δω­ρό­που­λου. 

Πε­ρί Κρι­τη­ρίων

Επα­να­λαμ­βά­νου­με, μα­κριά α­πό ε­μάς η κρι­τι­κή της κρι­τι­κής, αλ­λά μέ­νει το ε­ρώ­τη­μα: Ο τίτ­λος, που ε­πι­λέ­γει ο Κούρ­το­βι­κ, «Το γά­λα των ι­σχνών α­γε­λά­δων», δεν υ­πό­σχε­ται προ­βο­λή του λο­γο­τε­χνι­κού α­πο­στάγ­μα­τος της χρο­νιάς; Κι ό­μως, ε­κεί­νος το α­πορ­ρί­πτει, ό­που κι αν το βρει. Στο έ­να λό­γω πα­ρω­χη­μέ­νου θέ­μα­τος, στο άλ­λο λό­γω θε­μα­τι­κής ε­πα­νά­λη­ψης, σε έ­να τρί­το για­τί ο συγ­γρα­φέ­ας ε­ξάν­τλη­σε τις πη­γές έ­μπνευ­σής του, που υ­πο­θέ­του­με ό­τι ση­μαί­νει πως κι αυ­τός θε­μα­τι­κά ε­πα­να­λαμ­βά­νε­ται, ε­νώ σε έ­να τέ­ταρ­το βρί­σκει προ­βλη­μα­τι­κή την τε­χνι­κή α­πό­στα­ξης. Τε­λι­κά, κά­νει την έκ­πλη­ξη, προ­τεί­νο­ντας α­ντί για γά­λα κά­τι πιο τερ­ψι­λα­ρύγ­γιο για δια­νοού­με­νους, ε­θι­σμέ­νους στην α­νά­γνω­ση δο­κι­μίων. Κά­τι σαν το φρα­που­τσί­νο, ού­τε γά­λα ού­τε κα­φές, αλ­λά γαρ­γα­λι­στι­κό μίγ­μα. Προ­τεί­νει το μυ­θι­στό­ρη­μα, που κα­ταρ­γεί τα ει­δο­λο­γι­κά στε­γα­νά: “Μυ­θο­πλα­σία, αυ­το­βιο­γρα­φία, δο­κί­μιο, πο­λι­τι­σμι­κή γεω­γρα­φία ή αν­θρω­πο­λο­γία, πο­λι­τι­σμι­κή κρι­τι­κή”, ό­λα σε έ­να. Αυ­τό θεω­ρεί “συ­ναρ­πα­στι­κή προο­πτι­κή για την πε­ζο­γρα­φία μας”. Προο­πτι­κή, ό­χι και τό­σο και­νού­ρια. 

Μπο­ρεί ο κα­θέ­νας να ο­ρί­ζει κρι­τή­ρια και να κά­νει τις ε­πι­λο­γές του, ω­στό­σο ό­λοι και ό­λα ο­ρί­ζο­νται α­πό τη γλώσ­σα. Πριν κο­ντά ε­νά­μι­σι αιώ­να, οι φι­λό­λο­γοι, α­ντί να με­τα­γλωτ­τί­σουν τον λα­τι­νι­κό ό­ρο literatura με τη λέ­ξη γράμ­μα­τα, προ­τί­μη­σαν να πλά­σουν στο πρό­τυ­πο της λέ­ξης καλ­λι­τε­χνία, τον και­νο­φα­νή τό­τε ό­ρο λο­γο­τε­χνία. Εί­ναι, ί­σως, η μό­νη γλώσ­σα που θέ­τει αυ­τόν τον πε­ριο­ρι­σμό, τον ο­ποίο βιά­ζου­με, ό­ταν χρη­σι­μο­ποιού­με τη λέ­ξη λο­γο­τε­χνία α­δια­κρί­τως για ο­ποιο­δή­πο­τε πε­ζό δη­μο­σιεύε­ται. Από την άλ­λη, ας φρο­ντί­σουν βι­βλιο­πα­ρου­σια­στές και κρι­τι­κοί για την προώ­θη­ση του εν­δε­δειγ­μέ­νου ευα­νά­γνω­στου μυ­θι­στο­ρή­μα­τος. Μπο­ρούν, μά­λι­στα, να ξε­κι­νή­σουν α­πό τις λί­στες των ευ­πώ­λη­των, κα­ταρ­γώ­ντας τον προσ­διο­ρι­σμό λο­γο­τε­χνία, τό­σο για τα ελ­λη­νι­κά μυ­θι­στο­ρή­μα­τα ό­σο και για τα με­τα­φρα­σμέ­να. Ας α­πο­τολ­μή­σουν να α­πο­φαν­θούν ό­τι η τρι­λο­γία της Λον­δρέ­ζας Ερρί­κας Μή­τσε­λ, γνω­στής με το ψευ­δώ­νυ­μο Ε. Λ. Τζέϊμς, «Πε­νή­ντα α­πο­χρώ­σεις», δεν εί­ναι λο­γο­τε­χνία. Όπως ε­ξο­μο­λο­γεί­ται η ί­δια, εί­ναι οι ε­ρω­τι­κές φα­ντα­σιώ­σεις μιας γυ­ναί­κας, που κλεί­νει ε­φέ­τος τα πε­νή­ντα και έ­χει έ­ναν δε­κα­πε­ντα­ε­τή έγ­γα­μο βίο που συ­νε­χί­ζε­ται και δυο κό­ρες. Εμείς, πά­ντως, προ­τι­μού­με τα α­ντί­στοι­χα βι­κτω­ρια­νά πορ­νο­γρα­φι­κά και στο εί­δος του ε­ρω­τι­κού, δεν θα αλ­λά­ζα­με την Αμε­ρι­κα­νί­δα Μάρ­γκα­ρετ Μή­τσελ και το «Οσα παίρ­νει ο ά­νε­μος» με έ­να Λέ­νας Μα­ντά. Αλλά πε­ρί ο­ρέ­ξεως ου­δείς λό­γος. Ωστό­σο, αν υ­πάρ­ξει και ε­φέ­τος «Βρα­βείο των Ανα­γνω­στών», ας α­φή­σουν οι νέ­οι θε­σμο­θέ­τες ε­λεύ­θε­ρους και ό­χι δια­κρι­τι­κά χει­ρα­γω­γού­με­νους τους α­να­γνώ­στες να δια­λέ­ξουν α­πό ό­λη τη σο­δειά. Ας πα­ρα­δειγ­μα­τι­στούν α­πό τους Βρε­τα­νούς, που α­πέ­νει­μαν το «National Book Award» του 2012 στην Ε. Λ.Τζέϊμς. 

Για τα Χρι­στού­γεν­να, το ΜΙΕ­Τ, α­ντί ευ­χη­τή­ριας κάρ­τας, έ­χει κα­θιε­ρώ­σει την α­πο­στο­λή ε­νός βι­βλια­ρίου με πα­λαιά, συ­νή­θως, ά­γνω­στα κεί­με­να, που σχε­τί­ζο­νται με κά­ποια πτυ­χή της πνευ­μα­τι­κής ε­πι­και­ρό­τη­τας. Ήδη, αυ­τά τα βι­βλιά­ρια συ­γκρο­τούν αυ­τό­νο­μη εκ­δο­τι­κή σει­ρά, με τον τίτ­λο, «Αντί ευ­χών». Κα­θώς οι ε­πι­λο­γές κει­μέ­νων και προ­σώ­πων δεν α­κο­λου­θούν τις τρέ­χου­σες μό­δες, α­πο­τε­λούν, κα­τά κα­νό­να, ευ­χά­ρι­στη έκ­πλη­ξη. Ιδιαί­τε­ρα ε­κεί­να, στα ο­ποία α­να­σύ­ρο­νται λό­γιοι, σή­με­ρα πα­ρα­με­ρι­σμέ­νοι, πα­ρό­τι στά­θη­καν θε­με­λιω­τές δια­φο­ρε­τι­κών πλευ­ρών της νε­ο­ελ­λη­νι­κής υ­πό­στα­σης. Πα­ρά­δειγ­μα, ο “Χρο­νο­γρά­φος της Με­γά­λης Εκκλη­σίας, Μα­νουήλ Γε­δεώ­ν”, στον ο­ποίο εί­ναι α­φιε­ρω­μέ­να δυο ευ­χη­τή­ρια βι­βλιά­ρια, του 2002 και του 2010. Ένα δεύ­τε­ρο πα­ρά­δειγ­μα εί­ναι ο με­ρι­κά χρό­νια μι­κρό­τε­ρός του, “λό­γιος και παι­δα­γω­γός”, Αρι­στο­τέ­λης Π. Κουρ­τί­δης, τον ο­ποίο πλα­γίως α­να­κα­λεί το βι­βλιά­ριο του 2012. Και αυ­τός Κων­στα­ντι­νου­πο­λί­της και α­πό­φοι­τος της Με­γά­λης του Γέ­νους Σχο­λής ό­πως ο Γε­δεών. Αμφό­τε­ροι χα­ρα­κτη­ρί­στη­καν άν­θρω­ποι συ­ντη­ρη­τι­κών ι­δεών και συ­να­κό­λου­θα, το έρ­γο τους κρί­θη­κε α­διά­φο­ρο για τους με­τα­γε­νέ­στε­ρους. 

Για το χρι­στου­γεν­νιά­τι­κο βι­βλιά­ριο του 2012, ο Διο­νύ­σης Κα­ψά­λης ε­πέ­λε­ξε τον Κά­ρο­λο Ντί­κε­νς ε­πί τη λή­ξει του ε­πε­τεια­κού έ­τους για τα 200 χρό­νια α­πό τη γέν­νη­σή του. Τον συ­γκι­νεί και ως “ο­μο­τρά­πε­ζος”, του­λά­χι­στον στη δι­κή του καρ­διά, του Σαίξ­πη­ρ, κα­θώς οι ι­στο­ρίες του Ντί­κε­νς, α­γα­πη­μέ­να α­να­γνώ­σμα­τα της ε­φη­βείας του, δέ­νο­νται με τα σο­νέ­τα του Σαίξ­πη­ρ, προ­σφι­λές με­τα­φρα­στι­κό έρ­γο αλ­λο­τι­νών η­με­ρών, ό­ταν εί­χε την πο­λυ­τέ­λεια να α­σχο­λεί­ται πε­ρισ­σό­τε­ρο με την ποίη­ση. Αντί χρι­στου­γεν­νιά­τι­κου διη­γή­μα­τος, προ­τι­μή­θη­κε έ­να κεί­με­νο, ό­που α­νι­στο­ρού­νται τα παι­δι­κά και νε­α­νι­κά χρό­νια του Ντί­κε­νς. Κυ­ρίως, η σκλη­ρή δο­κι­μα­σία που πέ­ρα­σε στα δώ­δε­κα, ό­ταν φυ­λα­κί­στη­κε για χρέη ο πα­τέ­ρας του και ε­κεί­νος α­να­γκά­στη­κε να δου­λέ­ψει σε ερ­γο­στά­σιο. “Αυ­τή η ε­μπει­ρία με έ­κα­νε τον συγ­γρα­φέα που εί­μαι σή­με­ρα”, έ­γρα­φε σε έ­να αυ­το­βιο­γρα­φι­κό του ση­μείω­μα, που α­πο­τέ­λε­σε το έ­ναυ­σμα για το μυ­θι­στό­ρη­μα «Δα­βίδ Κόπ­περ­φηλ­ντ» αλ­λά και για την πρώ­τη βιο­γρα­φία του. Τρί­το­μη αυ­τή, την συ­νέ­τα­ξε ο συ­νο­μή­λι­κος φί­λος του, Τζων Φόρ­στερ. Την ξε­κί­νη­σε δυο χρό­νια με­τά το θά­να­τό του, το 1872, ό­ταν ο Ντί­κε­νς θα έ­κλει­νε τα ε­ξή­ντα, και μό­λις που πρό­λα­βε να την ο­λο­κλη­ρώ­σει, το 1874, δυο χρό­νια πριν το δι­κό του θά­να­το. Το κεί­με­νο του βι­βλια­ρίου συρ­ρά­πτει α­πο­σπά­σμα­τα α­πό τα δυο πρώ­τα κε­φά­λαια της βιο­γρα­φίας, α­να­πλά­θο­ντάς τα και με τις α­να­γκαίες προ­σθή­κες, ώ­στε να πά­ρει τη μορ­φή σύ­ντο­μου βιο­γρα­φι­κού. Δη­μο­σιεύ­τη­κε σε δυο συ­νέ­χειες, 7 και 14 Ιουν. 1881, στο ε­βδο­μα­διαίο πε­ριο­δι­κό «Εστία». Ο συ­ντά­κτης του υ­πο­γρά­φει με τα αρ­χι­κά Α. Κ..

Στο υ­στε­ρό­γρα­φο του βι­βλια­ρίου, με τίτ­λο, «Χρι­στου­γεν­νιά­τι­κος Ντί­κε­νς», ο Κα­ψά­λης ε­ξο­μο­λο­γεί­ται, πως τον εί­χε γο­η­τεύ­σει η υ­πό­θε­ση το αρ­κτι­κό­λε­ξο της υ­πο­γρα­φής να α­νή­κει στον Κουρ­τί­δη, που, στο ξε­κί­νη­μά του, εί­χε δη­μο­σιεύ­σει ποιή­μα­τα με το ψευ­δώ­νυ­μο Βολ­ταί­ρος. Έτσι, θα υ­πήρ­χε υ­πό­γεια σύν­δε­ση α­νά­με­σα στον Ντί­κε­νς και τον συγ­γρα­φέα του κει­μέ­νου, κα­θώς και οι δυο “θα ε­ναρ­μο­νί­ζο­νταν με τον βα­θύ­τε­ρο ειρ­μό του Δια­φω­τι­σμού”. Τον α­πο­γοή­τευ­σε, ό­μως, η αρ­νη­τι­κή ε­τυ­μη­γο­ρία των με­λε­τη­τών. Η Ου­ρα­νία Πο­λυ­καν­δριώ­τη, στην ερ­γο­γρα­φία του Κουρ­τί­δη, που α­πο­τε­λεί το τέ­ταρ­το και τε­λευ­ταίο μέ­ρος της με­λέ­της της, πα­ρό­λο που α­πο­δελ­τιώ­νει το πε­ριο­δι­κό «Εστία», δεν πε­ρι­λαμ­βά­νει το εν λό­γω δη­μο­σίευ­μα. Ως πρώ­το δη­μο­σίευ­μά του κα­τα­γρά­φει έ­να λί­γο με­τα­γε­νέ­στε­ρο με­τά­φρα­σμα, στο τεύ­χος της 26 Ιουλ. 1881, με την υ­πο­γρα­φή Α. Π. Κ.. Να θυ­μί­σου­με, ω­στό­σο, ό­τι, σε ε­κεί­νο το τεύ­χος, δη­μο­σιεύε­ται και το πρώ­το ποίη­μα στο πε­ριο­δι­κό του Δρο­σί­νη, ο ο­ποίος, στην αυ­το­βιο­γρα­φία του, τα «Σκόρ­πια φύλ­λα της ζωής μου», γρά­φει: “Τον Αρι­στο­τέ­λη Κουρ­τί­δη τον βρή­κα πριν α­πό μέ­να στην Εστία, με­τα­φρα­στή διη­γη­μά­των...” Άρα, υ­πήρ­χε προ­η­γού­με­νο δη­μο­σίευ­μα του Κουρ­τί­δη. Έρχε­ται, ό­μως, ο φι­λο­λο­γι­κός ε­πι­με­λη­τής της έκ­δο­σης, Γιάν­νης Πα­πα­κώ­στας, και ση­μειώ­νει ό­τι δεν μπό­ρε­σε να ε­ντο­πί­σει προ­γε­νέ­στε­ρη ε­πώ­νυ­μη συ­νερ­γα­σία του Κουρ­τί­δη, που ση­μαί­νει ό­τι ού­τε αυ­τός του α­πο­δί­δει τα αρ­χι­κά Α. Κ., τα ο­ποία εμ­φα­νί­ζο­νται για πρώ­τη φο­ρά στο δη­μο­σίευ­μα για τον Ντί­κε­νς, αλ­λά ε­πα­νέρ­χο­νται και σε κα­το­πι­νά τεύ­χη. Σύμ­φω­να, πά­ντως, με τον κα­τά­λο­γο συ­ντα­κτών του πε­ριο­δι­κού ε­κεί­νης της πε­ριό­δου, τα αρ­χι­κά δεν συμ­φω­νούν με το ό­νο­μα κα­νε­νός άλ­λου συ­νερ­γά­τη. Οπό­τε, εί­τε α­νή­κουν στον Κουρ­τί­δη εί­τε υ­πάρ­χει συ­ντά­κτης που δεν  χρη­σι­μο­ποίη­σε ο­λό­κλη­ρο το ό­νο­μά του σε κα­νέ­να δη­μο­σίευ­μα. 

Κα­τά την ε­κτί­μη­σή μας, ο λό­γος, που οι με­λε­τη­τές δεν α­πο­δί­δουν τα αρ­χι­κά στον Κουρ­τί­δη, εί­ναι η γλώσ­σα του πρω­τό­τυ­που. Σε ε­κεί­νη την πρώ­τη πε­ρίο­δο, αυ­τός με­τέ­φρα­ζε α­πο­κλει­στι­κά α­πό τα γαλ­λι­κά και το πρω­τό­τυ­πο ε­δώ φαί­νε­ται να εί­ναι αγ­γλι­κό. Ωστό­σο, η γαλ­λι­κή με­τά­φρα­ση της βιο­γρα­φίας του Ντί­κε­νς, αν δεν σφάλ­λου­με, α­κο­λού­θη­σε ε­ντός της ί­διας δε­κα­ε­τίας. Ύστε­ρα, στο ελ­λη­νι­κό κεί­με­νο υ­πάρ­χουν ί­χνη του πα­ρα­κα­μπτή­ριου, μέ­σω της γαλ­λι­κής, γλωσ­σι­κού διά­πλου. Θα α­πο­γο­η­τεύ­σου­με, ω­στό­σο, εν μέ­ρει τον Κα­ψά­λη ως προς το έ­τε­ρο ψευ­δώ­νυ­μο του Κουρ­τί­δη, το Βολ­ταί­ρος. Τα ποιή­μα­τα με την υ­πο­γρα­φή Βολ­ταί­ρος στην σα­τι­ρι­κή ε­φη­με­ρί­δα «Ρα­μπα­γάς» μπο­ρεί να εί­ναι δι­κά του, α­φού το δια­βε­βαιώ­νει ο Δρο­σί­νης, το ψευ­δώ­νυ­μο, ό­μως, θα πρέ­πει να ο­φεί­λε­ται στο δί­δυ­μο των εκ­δο­τών, τους ο­μή­λι­κους, εκ Κων­στα­ντι­νου­πό­λεως ερ­χό­με­νους, Κλεάν­θη Τρια­ντά­φυλ­λο και Βλά­ση Γα­βριη­λί­δη. Το πι­θα­νό­τε­ρο, στον πρώ­το, κα­θώς ο δεύ­τε­ρος, ό­ταν πρω­το­εμ­φα­νί­ζε­ται στην ε­φη­με­ρί­δα το ψευ­δώ­νυ­μο, στις 27 Νο­εμ­βρίου 1879, ή­δη ε­τοί­μα­ζε την δι­κή του ε­φη­με­ρί­δα, το «Μη χά­νε­σαι», που κυ­κλο­φό­ρη­σε στις 14 Ιαν. 1880. Το ψευ­δώ­νυ­μο δεν το ε­μπνέει ο Βολ­ταί­ρος, αλ­λά το υ­πο­βάλ­λει η γαλ­λι­κή ε­φη­με­ρί­δα «Le Voltaire». Στην εν λό­γω γαλ­λι­κή ε­φη­με­ρί­δα και τον «Ρα­μπα­γά» δη­μο­σιευό­ταν ταυ­τό­χρο­να, με δια­φο­ρά ε­νός μη­νός στην εκ­κί­νη­ση, το μυ­θι­στό­ρη­μα του Ζο­λά «Να­νά». Με α­φορ­μή αυ­τό, δη­μο­σιεύ­τη­κε στην πρώ­τη άρ­θρο σχε­τι­κό με την τόλ­μη που χρεια­ζό­ταν μια πα­ρό­μοια δη­μο­σίευ­ση, το ο­ποίο με τις α­να­γκαίες τρο­πο­ποιή­σεις δη­μο­σιεύ­τη­κε και στον «Ρα­μπα­γά» με την υ­πο­γρα­φή Βολ­ταί­ρος. Πά­ντως, και τα 17 σα­τι­ρι­κά-ε­ρω­τι­κά ποιή­μα­τα με την υ­πο­γρα­φή Βολ­ταί­ρος, που δη­μο­σιεύ­τη­καν το πρώ­το ε­ξά­μη­νο του 1880, πε­ρισ­σό­τε­ρο στον Τρια­ντά­φυλ­λο ται­ριά­ζουν. Πι­θα­νό­τε­ρο δεί­χνει ο Κουρ­τί­δης να δα­νεί­στη­κε το ψευ­δώ­νυ­μο μό­νο για το πρω­το­χρο­νιά­τι­κο αρ­θρί­διο του 1882, στο ο­ποίο διεκ­τρα­γω­δού­σε τη φτώ­χεια του, που τον εί­χε φέ­ρει στο ση­μείο να που­λά­ει α­γα­πη­μέ­να του βι­βλία. 

Επι­μέ­νου­με στην πα­τρό­τη­τα του ψευ­δώ­νυ­μου και για έ­ναν ε­πι­πλέ­ον λό­γο. Όπως ει­σα­γω­γι­κά σχο­λιά­ζει η Πο­λυ­καν­δριώ­τη, ο Κουρ­τί­δης, πά­ντα με­τρη­μέ­νος και μάλ­λον κλει­στός ως χα­ρα­κτή­ρας, δεν ά­φη­σε κεί­με­να αυ­το­βιο­γρα­φι­κά. Ού­τε συ­νε­ντεύ­ξεις του υ­πάρ­χουν. Ακό­μη και στη μια, που του ζη­τή­θη­κε με­τά ε­πι­μο­νής α­πό τον Μή­τσο Χατ­ζό­που­λο, τον ε­πο­νο­μα­ζό­με­νο Μποέ­μ, που εί­χε πά­ρει στη σει­ρά ό­λη ε­κεί­νη τη γε­νιά και με­ρι­κούς α­κό­μη, αρ­νή­θη­κε να α­πα­ντή­σει. “Ό,τι ι­δέ­ας έ­χω, θα τας γρά­ψω προ­σε­χώς ο ί­διος. Ό,τι έ­χω να εί­πω θα τα εί­πω ε­κεί τό­τε.” Ήταν η α­πά­ντη­ση που α­πέ­σπα­σε ο δη­μο­σιο­γρά­φος. Υπάρ­χουν, βε­βαίως, οι α­φη­γή­σεις φί­λων και συ­γκαι­ρι­νών, αλ­λά σε αυ­τές α­να­μι­γνύο­νται κά­πο­τε προ­σω­πι­κές δια­μά­χες, οι ο­ποίες δεν εί­ναι πά­ντο­τε γνω­στές στους με­λε­τη­τές, ώ­στε αυ­τοί να σταθ­μί­σουν α­ντι­στοί­χως κα­τά πό­σο οι εν λό­γω α­νι­στο­ρή­σεις α­πο­τε­λούν α­ξιό­πι­στη μαρ­τυ­ρία. Έτσι, τε­λι­κά, για να χρο­νο­λο­γη­θούν οι με­τα­κι­νή­σεις και άλ­λα συμ­βά­ντα του βίου του μέ­νουν τα δη­μο­σιεύ­μα­τά του, τα ε­νυ­πό­γρα­φα και ε­κεί­να με τα α­σφα­λώς ταυ­τι­σμέ­να ψευ­δώ­νυ­μα.

Όταν α­να­φε­ρό­μα­στε στους με­λε­τη­τές του Κουρ­τί­δη, ι­σχύει το γνω­στό, οι τέσ­σε­ρις Ευαγ­γε­λι­στές ή­ταν τρεις, οι ε­ξής δυο, ο Ευαγ­γε­λι­στής Λου­κάς. Στη συ­γκε­κρι­μέ­νη πε­ρί­πτω­ση, ως συ­στη­μα­τι­κή με­λε­τή­τριά του προ­βάλ­λει η Πο­λυ­καν­δριώ­τη, η ο­ποία, με­τά δε­κα­πε­ντα­ε­τή ε­να­σχό­λη­ση, ε­ξέ­δω­σε μο­νο­γρα­φία, α­φιε­ρω­μέ­νη σε αυ­τόν και το έρ­γο του. Το έ­ναυ­σμα τής το έ­δω­σε η α­νά­θε­ση α­πό τον Κ. Στερ­γιό­που­λο της συγ­γρα­φής του α­ντί­στοι­χου λήμ­μα­τος για την εν­δε­κά­το­μη σει­ρά «Η πα­λαιό­τε­ρη πε­ζο­γρα­φία μας α­πό τις αρ­χές της ως τον πρώ­το πα­γκό­σμιο πό­λε­μο». Εκ πα­ρα­δρο­μής α­να­φέ­ρει στις “ει­σα­γω­γι­κές ση­μειώ­σεις”, ό­τι η σει­ρά εκ­δό­θη­κε με ε­πι­μέ­λεια του Στερ­γιό­που­λου. Ακρι­βέ­στε­ρα, στη σει­ρά δεν υ­πάρ­χει έ­νας ε­πι­με­λη­τής αλ­λά τέσ­σε­ρις, κα­θώς το με­γά­λο χρο­νι­κό ά­νοιγ­μα των πέ­ντε αιώ­νων κα­τα­νε­μή­θη­κε σε τέσ­σε­ρις ε­νό­τη­τες. Ο Στερ­γιό­που­λος α­νέ­λα­βε τους τρεις τό­μους της ει­κο­σα­ε­τίας 1880-1900, ό­που συ­γκρά­τη­σε 28 συγ­γρα­φείς έ­να­ντι των 26 που ε­πέ­λε­ξε ο Ν. Βα­γε­νάς για την πε­ντη­κο­ντα­ε­τία 1830-1880 και των 24 του Γ. Δάλ­λα για την χρο­νι­κή “ου­ρά” 1900-1914. Εί­ναι α­να­με­νό­με­νο, σε κά­θε πε­ρίο­δο, να υ­πάρ­χει ο α­διαμ­φι­σβή­τη­τος κορ­μός συγ­γρα­φέων, αλ­λά και κά­ποιοι πρό­σθε­τοι, κά­τι σαν πα­ρα­κλά­δια, που α­πο­τε­λούν προ­σω­πι­κό στοί­χη­μα ε­κά­στου ε­πι­με­λη­τή. Στις συ­ζη­τή­σι­μες ε­πι­λο­γές του Στερ­γιό­που­λου, θα το­πο­θε­τού­νταν ο Κ. Με­τα­ξάς-Βο­σπο­ρί­της λό­γω ι­σχνό­τη­τας του γνω­στού έρ­γου του, ο Σ. Πα­γα­νέ­λης χά­ρις στη γλώσ­σα και τον ρο­μα­ντι­σμό του, αλ­λά και ο Κουρ­τί­δης ως μο­να­χι­κός εκ­πρό­σω­πος της παι­δι­κής λο­γο­τε­χνίας στην εν λό­γω Γραμ­μα­το­λο­γία. 

Η μο­νο­γρα­φία χω­ρί­ζε­ται σε τέσ­σε­ρις ε­νό­τη­τες, ό­που, στην πρώ­τη «Η ζωή και το έρ­γο» και την τέ­ταρ­τη «Εργο­γρα­φία», συ­γκε­ντρώ­νο­νται τα α­πο­τε­λέ­σμα­τα της έ­ρευ­νας. Καί­τοι μα­κρο­χρό­νια, πα­ρα­μέ­νουν κά­ποια κε­νά, τα ο­ποία κα­λύ­πτουν κα­τά προ­σέγ­γι­ση οι σκόρ­πιες α­να­φο­ρές των συ­γκαι­ρι­νών του. Εργα­τι­κός και λι­γο­μί­λη­τος ο Κουρ­τί­δης, φαί­νε­ται ό­τι συ­γκέ­ντρω­νε τη συ­μπά­θεια συ­νο­μή­λι­κων και με­γα­λύ­τε­ρων. Κρί­νο­ντας α­πό μια ση­με­ρι­νή ο­πτι­κή, η μό­νη κα­κο­τυ­χία του ή­ταν η συ­νά­ντη­σή του στην Αθή­να με τον Ξε­νό­που­λο, τό­σο στον ε­παγ­γελ­μα­τι­κό χώ­ρο ως δια­δο­χι­κοί διευ­θυ­ντές της «Διά­πλα­σης των παί­δων» ό­σο και στον οι­κο­γε­νεια­κό, κα­θώς βρέ­θη­καν να εί­ναι εξ αγ­χι­στείας θείος και α­νι­ψιός. Εννιά χρό­νια νεό­τε­ρός του ο Ξε­νό­που­λος, έ­ζη­σε 23 χρό­νια με­τά το δι­κό του θά­να­το, ο­πό­τε εί­χε την ευ­και­ρία και ό­λο το χρό­νο για πολ­λα­πλές α­φη­γή­σεις και εκ­δο­χές. Στις δια­δο­χι­κές ε­πε­ξερ­γα­σίες της αυ­το­βιο­γρα­φίας του, τον α­πο­κα­λεί ζη­λό­φθο­νο και κα­κοή­θη, ε­νώ, στα ε­πε­τεια­κά και άλ­λα δη­μο­σιεύ­μα­τα, ε­ξαν­τλεί την αυ­στη­ρό­τη­τά του, θέ­λο­ντας να πα­ρου­σια­στεί ως α­ντι­κει­με­νι­κός κρι­τής. Όσο α­φο­ρά γε­γο­νό­τα και χρο­νο­λο­γίες, πα­ρέ­χει κα­τά προ­σέγ­γι­ση πλη­ρο­φό­ρη­ση. Σαν μια δεύ­τε­ρη κα­κο­τυ­χία του Κουρ­τί­δη, προ­βάλ­λει η προ­νο­μιού­χος θέ­ση, που δί­νουν οι ση­με­ρι­νοί με­λε­τη­τές στη μαρ­τυ­ρία του Ξε­νό­που­λου.        

Ού­τε καν το έ­τος γέν­νη­σης του Κουρ­τί­δη φαί­νε­ται να εί­ναι σί­γου­ρο. Το ε­πι­κρα­τέ­στε­ρο εί­ναι το 1858, αλ­λά εν­δέ­χε­ται να εί­ναι και το 1856. Πά­ντως, στην α­ναγ­γε­λία του θα­νά­του του, το βρά­δυ της 11ης προς τη 12η Αυγ. 1928, α­να­φέ­ρε­ται ό­τι ή­ταν 70 ε­τών. Κα­τά τα άλ­λα, πα­ρό­τι συ­μπλή­ρω­σε την ε­γκύ­κλια παι­δεία του στη Με­γά­λη του Γέ­νους Σχο­λή, εγ­γε­γραμ­μέ­νος α­πό το 1867 μέ­χρι το 1875, δεν τεκ­μαί­ρε­ται η η­λι­κία που ξε­κί­νη­σε, κα­θώς δεν υ­πάρ­χουν πλη­ρο­φο­ρίες για το πώς βρέ­θη­κε α­πό το χω­ριό του, το Μυ­ριό­φυ­το της Προ­πο­ντί­δας, στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη. Χά­σμα πλη­ρο­φό­ρη­σης υ­πάρ­χει και για τα χρό­νια με­τά την α­πο­φοί­τη­σή του, που ε­πέ­στρε­ψε στη Θρά­κη. Αγνο­εί­ται το πού υ­πη­ρέ­τη­σε ως δά­σκα­λος και για πό­σο χρό­νο. Τι έ­κα­νε το δε­κά­μη­νο ε­κεί­νου του ρω­σο­τουρ­κι­κού πο­λέ­μου (Απρ. 1877-Μάρ. 1878), που τό­σο δει­νο­πά­θη­σαν οι Έλλη­νες της Ανα­το­λι­κής Θρά­κης. Στη Νο­μι­κή Σχο­λή της Αθή­νας, πά­ντως, γρά­φτη­κε το 1879, αλ­λά στα Μη­τρώα δεν ε­ντο­πί­στη­κε χρό­νος α­πο­φοί­τη­σης α­πό τη Νο­μι­κή ή άλ­λη Σχο­λή.

Πα­ρό­μοια κε­νά υ­πάρ­χουν και για τα τέσ­σε­ρα χρό­νια των σπου­δών του στη Γερ­μα­νία, ό­που α­να­φέ­ρο­νται πε­ρισ­σό­τε­ροι τό­ποι, με μό­νο σί­γου­ρο το Πα­νε­πι­στή­μιο α­πο­φοί­τη­σης, ε­νώ, ως α­ντι­κεί­με­νο των σπου­δών, προσ­διο­ρί­ζε­ται το κά­πως γε­νι­κό­λο­γο, “παι­δα­γω­γι­κή και φι­λο­σο­φία”. Επί­σης, δεν προσ­διο­ρί­ζε­ται, αν κά­ποια υ­πο­τρο­φία ή άλ­λη οι­κο­νο­μι­κή στή­ρι­ξη του ε­πέ­τρε­ψε αυ­τές τις σπου­δές. Το μό­νο βέ­βαιο εί­ναι ό­τι ξε­κί­νη­σε το α­κα­δη­μαϊκό έ­τος 1888-89, κα­θώς, ό­ταν πέ­θα­νε ο πα­τέ­ρας του, ή­ταν στη Γερ­μα­νία μα­ζί με τη σύ­ζυ­γό του, που εί­ναι γνω­στό ό­τι πα­ρέ­μει­νε ε­κεί μό­νο τον πρώ­το χρό­νο. Ωστό­σο, η Πο­λυ­καν­δριώ­τη, με βά­ση τα δη­μο­σιεύ­μα­τά του στο πε­ριο­δι­κό «Κλειώ» της Λει­ψίας, υ­πο­θέ­τει ό­τι μπο­ρεί να έ­φυ­γε έ­να χρό­νο νω­ρί­τε­ρα. Μάλ­λον πα­ρα­βλέ­πει ό­τι το εν λό­γω πε­ριο­δι­κό στη­ρι­ζό­ταν και σε σταλ­μέ­νες α­πό την Ελλά­δα συ­νερ­γα­σίες, ό­πως, α­κρι­βώς, ε­κεί­νες του Κουρ­τί­δη σε ό­λη τη διάρ­κεια του 1887, που φέ­ρουν τον γε­νι­κό τίτ­λο «Αθη­ναϊκά χρο­νι­κά».

    Ευ­κρι­νέ­στε­ρη δια­γρά­φε­ται η ε­παγ­γελ­μα­τι­κή του στα­διο­δρο­μία με­τά την ε­πι­στρο­φή του, ως κα­θη­γη­τή στα νεό­τευ­κτα Δι­δα­σκα­λεία, ως τα­κτι­κού συ­νερ­γά­τη σε λο­γο­τε­χνι­κά πε­ριο­δι­κά, κα­θώς και ως κα­θη­γη­τή δρα­μα­το­λο­γίας στις πρώ­τες Δρα­μα­τι­κές Σχο­λές του Φι­λο­λο­γι­κού Συλ­λό­γου «Παρ­νασ­σός», του Ωδείου και της Βα­σι­λι­κής Δρα­μα­τι­κής Σχο­λής, στων ο­ποίων την ί­δρυ­ση και για ό­σο κρά­τη­σε η βρα­χύ­βια λει­τουρ­γία τους εί­χε ε­νερ­γό συμ­με­το­χή. “Αυ­το­δί­δα­κτο ει­δι­κό του θεά­τρου”, τον χα­ρα­κτη­ρί­ζει η Πο­λυ­καν­δριώ­τη. Να ση­μειώ­σου­με, ό­τι, ε­κτός α­πό δά­σκα­λος νέων η­θο­ποιών και πέ­ρα α­πό τους παι­δι­κούς δια­λό­γους που έ­γρα­ψε, συ­γκα­τα­λέ­γε­ται στους πρώ­τους θε­α­τρι­κούς κρι­τι­κούς. Αμε­τά­θε­τος στό­χος του στά­θη­κε “η διά­πλα­ση των Ελλή­νω­ν”. Όπως εύ­στο­χα πα­ρα­τη­ρεί η με­λε­τή­τρια, για τον Κουρ­τί­δη, η έλ­λει­ψη παι­δείας συ­νι­στά την κύ­ρια αι­τία για έ­ναν πο­λι­τι­σμό χα­μη­λής ποιό­τη­τας. Γι αυ­τό και α­σχο­λή­θη­κε με τα παι­δι­κά α­να­γνώ­σμα­τα, κα­θώς και με την εκ­παί­δευ­ση των θη­λέων, που εί­ναι οι αυ­ρια­νές μη­τέ­ρες. 

Και στους δυο αυ­τούς το­μείς, η με­λε­τή­τρια δεν πα­ρα­λεί­πει να το­νί­σει “τις α­γκυ­λώ­σεις του Κουρ­τί­δη σε πα­ρω­χη­μέ­νες πια α­ντι­λή­ψεις”, σε α­ντί­θε­ση με τις ι­δέες του Ξε­νό­που­λου, που δεν πε­ριο­ρι­ζό­ταν στη βελ­τίω­ση αλ­λά προ­χω­ρού­σε στην αμ­φι­σβή­τη­ση των πα­τρο­πα­ρά­δο­των α­ξιών. Συ­ντη­ρη­τι­κή ή, κα­τά άλ­λους, με­τριο­πα­θή στά­ση κρά­τη­σε ο Κουρ­τί­δης και στο γλωσ­σι­κό. Ού­τε δη­μο­τι­κι­στής ού­τε α­κραιφ­νής κα­θα­ρευου­σιά­νος, δια­τή­ρη­σε μια λό­για και προ­σι­τή γλώσ­σα. Έμει­νε σε α­πό­στα­ση α­πό τον Εκπαι­δευ­τι­κό Όμι­λο, αλ­λά συμ­με­τεί­χε στην εκ­παι­δευ­τι­κή με­ταρ­ρύθ­μι­ση του 1917. Ωστό­σο, πο­λύ νω­ρί­τε­ρα, κα­τά το Α΄ Εκπαι­δευ­τι­κό Συ­νέ­δριο του 1904, στην Αθή­να, ήρ­θε σε α­ντί­θε­ση με τους ορ­γα­νω­τές του, Δρο­σί­νη και Βι­κέ­λα, ε­γκα­τα­λεί­πο­ντας στις ο­μι­λίες και τα άρ­θρα του τους χα­μη­λούς τό­νους. Εξέ­φρα­σε τις α­πό­ψεις του Ελλη­νι­κού Δι­δα­σκα­λι­κού Συλ­λό­γου έ­να­ντι ε­κεί­νων των τριών φι­λεκ­παι­δευ­τι­κών συλ­λό­γων, που το διορ­γά­νω­ναν. Κυ­ρίως υ­πε­ρα­σπί­στη­κε τα αι­τή­μα­τα του έ­ξω Ελλη­νι­σμού, που α­πο­σιω­πή­θη­καν, πα­ρά την τι­μη­τι­κή υ­πο­δο­χή των εκ­προ­σώ­πων του. Η Πο­λυ­καν­δριώ­τη χα­ρα­κτη­ρί­ζει ε­μπα­θή την κρι­τι­κή του Κουρ­τί­δη. Ακρι­βή ει­κό­να πα­ρέ­χει η α­πο­κλει­στι­κά α­φιε­ρω­μέ­νη στο Συ­νέ­δριο, πρό­σφα­τη μο­νο­γρα­φία του Γιάν­νη Πα­πα­κώ­στα.

Πα­ρα­δό­ξως, ε­μπά­θεια του α­πο­δί­δει και στην α­ντι­πα­ρά­θε­σή του με τον Κα­μπού­ρο­γλου, που πα­ρου­σιά­ζει ι­διαί­τε­ρο εν­δια­φέ­ρον, κα­θώς ο Κα­μπού­ρο­γλους στά­θη­κε ο προ­στά­της του ό­ταν πρω­τοήρ­θε στην Αθή­να. Στη με­λέ­τη α­να­φέ­ρε­ται ως ο μο­να­δι­κός που του συ­μπα­ρα­στά­θη­κε. Σαν να λη­σμο­νεί­ται η βοή­θεια του λί­γο με­γα­λύ­τε­ρού του Γα­βριη­λί­δη. Κι αυ­τός Θρα­κιώ­της, α­πό χω­ριό της Προ­πο­ντί­δας, α­πό­φοι­τος της ί­διας Σχο­λής. Να ση­μειώ­σου­με ό­τι ο Κουρ­τί­δης ξε­κι­νά­ει σχε­δόν ταυ­τό­χρο­να να συ­νερ­γά­ζε­ται με τα πε­ριο­δι­κά «Ρα­μπα­γάς» και «Η Διά­πλα­σις των παί­δων». Κα­τά την Πο­λυ­καν­δριώ­τη, ο Κα­μπού­ρο­γλους τον σύ­στη­σε το 1880 στον εκ­δό­τη του δεύ­τε­ρου, Νι­κό­λαο Πα­πα­δό­που­λο. Σαν πά­λι να πα­ρα­βλέ­πει ό­τι ο Κουρ­τί­δης ή­ταν συ­νο­μή­λι­κος και συμ­φοι­τη­τής με τον Υδραίο Πα­πα­δό­που­λο, που εί­χε ξε­κι­νή­σει το πε­ριο­δι­κό του τον προ­η­γού­με­νο Φε­βρουά­ριο. Πά­ντως, το 1880, πα­ντρεύ­τη­κε την α­δελ­φή του και α­νέ­λα­βε την αρ­χι­συ­ντα­ξία του πε­ριο­δι­κού. Πα­ρό­τι τα θη­λυ­κά της οι­κο­γέ­νειας Πα­πα­δό­που­λου συ­νέ­δε­σαν δύο με­γά­λους της παι­δι­κής λο­γο­τε­χνίας, τον Κουρ­τί­δη και τον Ξε­νό­που­λο, που ε­ρω­τεύ­τη­κε την δε­κα­ε­ξά­χρο­νη α­νι­ψιά του Πα­πα­δό­που­λου, έ­να πλή­ρες λήμ­μα γι’ αυ­τόν λεί­πει.  

Όπως και να έ­χει, η σύ­γκρου­ση Κουρ­τί­δη-Κα­μπού­ρο­γλου πα­ρα­μέ­νει ε­πί­και­ρη, κα­θώς α­φο­ρά τη σχέ­ση κρι­τι­κού και συγ­γρα­φέα. Ο Κουρ­τί­δης εί­χε την ά­πο­ψη πως έ­να κεί­με­νο, α­φού έ­χει πα­ρα­δο­θεί πια στο κοι­νό, α­κο­λου­θεί το δι­κό του δρό­μο, α­νε­ξάρ­τη­τα α­πό τον συγ­γρα­φέα του. Έτσι, ά­σκη­σε αυ­στη­ρή κρι­τι­κή σε θε­α­τρι­κό έρ­γο του φί­λου του. Επει­δή, ό­μως, οι συγ­γρα­φείς, τό­τε ό­πως και σή­με­ρα, αρ­νού­νται, σαν τους φι­λό­στορ­γους γο­νιούς, να α­φή­σουν το πό­νη­μά τους να τα βγά­λει πέ­ρα μό­νο του, ο Κα­μπού­ρο­γλους δεν χει­ρο­δί­κη­σε μεν, αλ­λά υ­πε­ρα­σπί­στη­κε με μα­χη­τι­κά δη­μο­σιεύ­μα­τα το έρ­γο του. Ας συ­γκρα­τή­σου­με α­πό “τον α­μεί­λι­κτο και συ­χνά ι­διαί­τε­ρα καυ­στι­κό κρι­τι­κό” Κουρ­τί­δη, την ε­πω­δό ό­τι “ο συγ­γρα­φέ­ας πρέ­πει να εί­ναι πράγ­μα­τι καλ­λι­τέ­χνης και ό­χι εισ­πρά­κτωρ πο­σο­στώ­ν”.

Τε­λι­κά, ο Κουρ­τί­δης α­πέ­κτη­σε μο­νο­γρα­φία, που θα την ζή­λευε α­κό­μη και ο πο­λυ­μνη­μο­νευό­με­νος Ξε­νό­που­λος. Κα­τά τα άλ­λα, εί­ναι μια α­πό τις λι­γο­στές μο­νο­γρα­φίες που προέ­κυ­ψαν με έ­ναυ­σμα λήμ­μα ε­κεί­νης της προ δε­κα­πε­ντα­ε­τίας ο­λο­κλη­ρω­θεί­σης Γραμ­μα­το­λο­γίας Σοκ­κό­λη.